i IMIZWA EVEZWA WUKUQANJWA KWEMIZI YAKWANDIMA ESKHALENI SEBOMVU, ENKANDLA. NGU LONDOKUHLE NQOBANI BLESSING NDIMA UMSEBENZI OWETHULWA NGOKUFEZA IZIDINGO ZEQHUZU LE- “MASTER OF ARTS”, EMNYANGWENI WEZILIMI ZASE-AFRIKA EYUNIVESITHI YASEWITWATERSRAND UMELULEKI: DOKOTELA. E.B. ZUNGU December 2020 i i ISIFUNGO Mina, Londokuhle Nqobani Blessing Ndima, ngiyafunga ngiyagomela ukuthi, Imizwa Evezwa Wukuqanjwa Kwemizi YakwaNdima ESkhaleni Sebomvu, ENkandla, umsebenzi ocwaningwe yimi futhi ngiyaqinisekisa ukuthi ungowami engiziqambele wona. Yonke imithombo yolwazi okunanwe kuyo ngiyazisile ngokusemthethweni futhi ngokulandela imigomo efanele yezocwaningo. _______________ ______________ Ndima L.N.B Usuku: ii UMNIKELO Lo msebenzi ngiwunikela ngokukhulu ukuzithoba nangenhliziyo emhlophe emndenini wami, esizweni saseSkhaleni Sebomvu nasezweni lonke ngobubanzi balo. iii AMAZWI OKUBONGA Ngifisa ukudlulisa okukhulu ukubonga Omdala wezinsuku, uMdali wami ngokungipha ubuhlakani namandla okwenza lo msebenzi omkhulu kangaka futhi onegalelo elikhulu emkhakheni wezemfundo. Konke okwenzekile bekungekhona ukwazi kwami kanye nokuhlakanipha kwami, kepha kwenzeke ngentando kanye nokungikhusela kukaMvelinqangi. Ngabe ngilibhimbi uma ngingamazisi futhi ngingamethuleli isigqoko umeluleki wami uDokotela E. B. Zungu ngokungicathulisa ezikhathini ezinzima ngenkathi senza lo msebenzi, ngibonga angiphezi Dokotela. Ngibonga ngokungivula amehlo nokungikhalima kwakhe ngezeluleko ezibalulekile futhi eziqinisekise ukufezeka kwalolu cwaningo. Ngithi unwele olude Manzini. Ngiphinde ngibonge kakhulu abazali bami uMnumzane Sakhiseni Ndima nomama wami intombi yakwaMamba ngothando nezeluleko zabo, nokunginika ithemba ngokufezeka kwalolu cwaningo. Ngingelibale umndeni wonke wakwaNdima, endaweni yasoPhongolo naseNkandla, ongesekile waphinde wangipha izeluleko nolwazi olungelekelele ukufeza lolu cwaningo. Ngithi makwande MaLembede. Ngibonge kakhulu uNkosikazi Rosemary Zwane ngokungifundela umsebenzi wami. Ngibonge kakhulu umeluleki wami (mentor) uMnumzane Sphamandla Gumede nabangani ngokungigqugquzela. Ngithi kinina nonke, nime njalo. iv IQOQA Lolu cwaningo ludlulisa imizwa equkethwe ngamagama emizi yakwaNdima eSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Umcwaningi ukholelwa embonweni wokuthi, enkathini yamanje ukuqanjwa kwamagama emizi sekushaywa indiva ngenxa yomthelela wempilo ephilwa esikhathini samanje nomthelela wosikompilo oluphilwa ngaphansi kaHulumeni wentando yeningi, olulawula ukuhlala kwabantu ezindaweni abazifisayo. Kuyadumaza ukubona izizwe zendabuko zilahla amagugu, amasiko, ulimi nakho konke okusehlukanisa kwezinye, ngoba kuphazamisa umlando nendabuko yaso. Ucwaningo lusebenzise indlela yokuqoqa ulwazi eqonda imvelo ukuphila kwabantu emiphakathini eyahlukene, okuyindlela yekhwalithethivu, esetshenziswe ukuthungatha ulwazi nezimvo ezethulwa ngababambiqhaza mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi. Izinjulalwazi yeHermeneutics nenjulalwazi yeSocio-Onomastics, zisetshenziselwe ukuthungatha nokuhluza imibono eyahlakene equkethwe ngamagama acwaningiwe. Imiphumela yocwaningo ihlukaniswe ngezindikimba zokuganwa kwamakhosikazi ayegane ukhokho okunguyena oqondene nezindlu umcwaningi azicwaningile. Lezi zindikimba ziphinde zaveza ukuzalana kwezindlu nokuqanjwa kwamagama azo. Imizi iqanjwe amagama asuselwe ezehlakalweni ezahlukene, abaqambimagama abazibona zenzeka empilweni yabo, kubantu abasondelene nabo nasemphakathini abaphila kuyo. v ABSTRACT This research investigates the sentiments expressed after the naming of Ndima homestead names in eSkhaleni Sebomvu, Nkandla. The researcher believes in the view that in modern times the naming of homesteads has been neglected because of the impact of modern life and the impact of democratic government. It is disheartening to see indigenous peoples abandon their values, cultures, languages and all that distinguishes them from others, as it disturbs its history and tradition. The research used a data collection approach that understands the reality of people in different communities, a qualitative approach was used to gather information and feedback from participants about homestead naming. Hermeneutics theory and the Socio-Onomastics theory were employed to search for and analyze various ideas contained by the homestead names. The research findings were divided into different themes and into contexts of the ancestral wives who are responsible for the homesteads researched. These themes also reveal the relationship of the homesteads and their naming. The research also represented the argument on the homesteads named after variety of events that namegivers experienced in their own lives, to people around them and in the community at large. vi OKUQUKETHWE ISIFUNGO .................................................................................................................................................... i UMNIKELO ................................................................................................................................................ ii AMAZWI OKUBONGA ........................................................................................................................... iii IQOQA ........................................................................................................................................................ iv ABSTRACT ................................................................................................................................................. v OKUQUKETHWE .................................................................................................................................... vi ISAHLUKO SOKUQALA ......................................................................................................................... 1 ISETHULO SOCWANINGO .................................................................................................................... 1 1.1. Isingeniso .......................................................................................................................................... 1 1.2. Isendlalelo ......................................................................................................................................... 5 1.3. Inkinga yocwaningo ......................................................................................................................... 5 1.4. Izinhloso zocwaningo ....................................................................................................................... 6 1.5. Imibuzo ezophendulwa ucwaningo................................................................................................. 7 1.6. Ukubaluleka kocwaningo ................................................................................................................ 7 1.7. Umbono ongakafakazelwa .............................................................................................................. 9 1.8. Umklamo wocwaningo ..................................................................................................................... 9 1.9. Izinselelo eziphathelene nocwaningo ............................................................................................ 10 1.10. Izinkinga umcwaningi ahlangabezane nazo kulolu hlobo locwaningo .................................... 11 1.11. Ukuchaza kafushane ngendawo yocwaningo............................................................................. 11 1.12. Ukuhleleka kwezahluko ............................................................................................................... 12 1.13. Isiphetho........................................................................................................................................ 14 ISAHLUKO SESIBILI ............................................................................................................................. 15 UKUBUYEKEZWA KWEMIBHALO NAMACEBO .......................................................................... 15 2.0. Isingeniso ........................................................................................................................................ 15 2.1. Ukuqanjwa kwamagama abantu namagama emizi emazweni aphesheya ............................... 16 2.1.1. Ukuqanjwa kwamagama ezweni laseFinland ....................................................................... 16 2.1.2. Ukuqanjwa kwamagama ezibongo enyakatho yezwe laseMelika....................................... 16 2.1.3. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezweni laseSweden ...................................................... 17 vii 2.1.4. Amagama ezindawo ezweni laseNorway ............................................................................... 17 2.1.5. Amagama ezindawo ezweni lase-Estonia .............................................................................. 18 2.1.6. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezweni laseChina ......................................................... 18 2.2. Ukuqanjwa kwamagama ezwenikazi lase-Afrika ....................................................................... 20 2.2.1 Ukuqanjwa kwamagama ezindawo nemizi eZimbabwe ....................................................... 20 2.2.2. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eNigeria ........................................................................ 22 2.2.3. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eKenya ......................................................................... 23 2.2.4. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eGhana ......................................................................... 24 2.3. Ukuqanjwa kwamagama emizi eNingizimu Afrika .................................................................... 25 2.3.1. Ukwakhiwa kwemizi esizweni samaNguni ............................................................................ 27 2.3.1.2. Imvelaphi yamagama asekhaya, aqanjwa ngabantu abangamaZulu 28 2.4. Okuvezwa wucwaningo ................................................................................................................. 30 2.5. Isiphetho.......................................................................................................................................... 31 ISAHLUKO SESITHATHU .................................................................................................................... 32 IZINJULALWAZI ZOCWANINGO NEZINDLELA ZOKWENZA UCWANINGO ...................... 32 3.0. Isingeniso ........................................................................................................................................ 32 3.1. Uhlaka lwamacebo ......................................................................................................................... 32 3.1.1. Izinjulalwazi ............................................................................................................................ 34 3.2. Amapharadaymu ........................................................................................................................... 39 3.2.1. Ukuchazwa kwepharadaymu. ................................................................................................ 39 3.2.2. Ukuchazwa kwamapharadaymu ngokwehlukana kwawo .................................................. 41 3.3. Ipharadaymu esetshenziswe ekwenzeni lolu cwaningo .............................................................. 46 3.4. Izindlela ezisetshenziswa uma kuqoqwa ulwazi locwaningo ...................................................... 47 3.4.1. Indlela ikhwalithethivu ........................................................................................................... 48 3.4.2. Indlela yekhwantithethivu ...................................................................................................... 50 3.5. Indlela esetshenzisiwe ukuqoqa ulwazi lwalolu cwaningo ......................................................... 51 3.5.1. Indlela ye-Ethnography .......................................................................................................... 52 3.6. Amasampula ocwaningo ................................................................................................................ 55 3.6.1. Isampula ye-random ne- non-random .................................................................................. 56 3.7. Amacebo asetshenziswe ukuqoqa ulwazi ..................................................................................... 58 3.7.1. Ingxoxo ebanjwa ngocingo ..................................................................................................... 58 3.7.2. Ukuxoxisana ubuso nobuso .................................................................................................... 59 viii 3.7.3. Ingxoxo e-semi-structured ...................................................................................................... 61 3.7.4. Ingxoxo ehlelekile .................................................................................................................... 61 3.7.5. Ingxoxo engahlelekile .............................................................................................................. 62 3.7.6. Ingxoxo eqoshiwe .................................................................................................................... 63 3.7.7. Ukuhlaziywa kwamadokhumenti .......................................................................................... 63 3.8. Ukuhlaziywa kolwazi olutholakele ............................................................................................... 64 3.9. Inkambiso efanele .......................................................................................................................... 65 3.10. Isiphetho........................................................................................................................................ 67 ISAHLUKO SESINE ................................................................................................................................ 69 UKWETHULWA NOKUHLAZIYWA KOLWAZI ............................................................................. 69 4.0. Isingeniso ........................................................................................................................................ 69 4.1. Umlando ngezindlu zikakhokho uMabhoko ................................................................................ 69 4.2. (a) Ishadi lezindlu zonke zikakhokhomkhulu uMabhoko .......................................................... 72 4.2. (b) Ishadi lezindlu zaseMseni, okuzalwa khona umcwaningi .................................................... 73 4.2. (c) Ishadi lamanye amagama emizi yakwaNdima ....................................................................... 74 4.3 Ithebula eliveza amagama emizi ezokwethulwa ngezansi ........................................................... 75 4.3. Amagama emizi ngokuhlukana kwamakhosikazi kakhokho uMabhoko ................................. 76 4.3.1. Amagama ezindlu zikaMaDube ............................................................................................. 77 4.3.2. Amagama ezindlu zikaMaShezi ............................................................................................. 78 4.3.3. Amagama ezindlu ziKaManyoni ............................................................................................... 84 4.3.3.1. KwaMuntungifunani ........................................................................................................... 84 4.3.4. Amanye amagama emizi yakwaNdima ..................................................................................... 84 4.3.4.1. KwaJinge .............................................................................................................................. 84 4.3.4.2. ENkanini ............................................................................................................................... 84 4.3.4.3. KwaHlalakahle ..................................................................................................................... 84 4.3.4.4. EBuka .................................................................................................................................... 85 4.3.4.5. EKuzameni ........................................................................................................................... 85 4.3.4.6. KwaZondehleka ................................................................................................................... 85 4.3.4.7. ENsutha ................................................................................................................................. 86 4.3.4.8. EKuthuleni ............................................................................................................................ 86 4.3.4.9. EKujabuleni .......................................................................................................................... 86 4.3.4.10. EKukhanyeni ...................................................................................................................... 86 ix 4.3.4.11. KwaPhumuzumlomo ......................................................................................................... 87 4.4. Abaqambimagama emizi ............................................................................................................... 87 4.5. Iqhaza elibanjwa wukuqanjwa kwamagama emizi emiphakathini yakwaZulu ...................... 88 4.6. Isiphetho.......................................................................................................................................... 88 ISAHLUKO SESIHLANU ....................................................................................................................... 90 ISIPHETHO NEZIPHAKAMISO .......................................................................................................... 90 5.0. Isingeniso ........................................................................................................................................ 90 5.1. Isihlaziyo socwaningo .................................................................................................................... 90 5.2. Okutholakele ocwaningweni ......................................................................................................... 91 5.2.2. Iqhaza elibanjwa wukuqanjwa kwamagama emizi ............................................................. 92 5.2.3. Izindikimba eziqukethwe ngamagama emizi yakwaNdima ................................................ 92 5.3. Iziphakamiso nezincomo zocwaningo .......................................................................................... 94 5.4. Isiphetho.......................................................................................................................................... 95 5.5. Ukubuyekezwa kwezahluko .......................................................................................................... 96 Imithombo Esetshenzisiwe ....................................................................................................................... 99 ISITHASISELO ...................................................................................................................................... 111 1 ISAHLUKO SOKUQALA ISETHULO SOCWANINGO 1.1. Isingeniso Ukuqanjwa kwamagama kungumkhuba owenzeka kuwona wonke amagumbiomhlaba, futhi kuyinto eyenzeke emihleni yonke yokuphila kwethu. Abantu yibona abaqhuba lo mkhuba ngoba ukuqanjwa kwamagama noma kwezinto kusisiza ngokuthi sizazi futhi siphinde sibone umehluko phakathi kwazo. Ukuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima okungeyendabuku endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, eNkandla, nakho kuseyiwona umkhuba wokwehlukanisa imizi ngamagama futhi kuphinde kuselekelela ngokuthi sikwazi ukuhlukanisa imizi yakwaNdima, ngokuhlukana kwayo. Kuwona wonke amakhona omhlaba, eNingizimu Afrika, ezwenikazi i- Afrika kanye nasemhlabeni wonke, izindawo eziningi ziqanjwe amagama anezincazelo ezahlukene nomlando wokuqanjwa kwazo, owahlukene. Izindawo eziningi ziqanjwe ngokulandela izigameko esenzeke ngaleso sikhathi abantu abaphila kuso. Lezi zigameko zingasuselwa ezimweni abantu abaphilisana ngazo ekhaya kanye nasemphakathini ngobukhulu bawo, indlela imvelo ebukeka ngayo, ubukhulu nobuncane bomuzi, ukuma komuzi, umbala womuzi, yizinto eziseduze nomuzi, imicabango nezifiso zomqambigama. UChauke (2015:303) uchaza ukubaluleka kokuqanjwa kwamagama, uthi: A name is considered precious and marvelous gift while a person without a name is regarded as a non-human being. To the African people, naming practices are very important since names are often given to mark the testimony of what a society holds dear in a given community Okuhunyushwa ngokuthi: Igama libhekwa njengesipho esiyigugu nesimangalisayo ngoba umuntu ongenagama uthathwa njengomuntu ongemuntu. Kubantu abangama-Afrika, imikhuba yokuqamba amagama ibaluleke kakhulu ngoba amagama anikezelwa ukumaka ubufakazi bokubaluleka bomphakathi emphakathini othile 2 Kuwumqondo omuhle ukuqhuba lo mkhuba wokwenza izinto ngendlela efanele futhi eyamukelekile emiphakathini yabantu bendabuko kanye nesintu. Uphilile futhi uqhubeka ngoba usuka kude, lo mkhuba uMbuli (2005) awubiza ngesiko. Ukuveza umlando nendabuko yokuqanjwa kwamagama, uMbuli (2005:6) esingenisweni sakhe uveza ukuthi: Yebo, leli siko laziwa ngokuthi ladabuka ohlangeni ngenxa yokuthi nokhokho bathi bashiyelwa ngokhokho babo. Isiko leli libonakala liwubuzibulo kuma-Afrika nesipho esikhulu ababelwa sona nguMdali ekusingatheni umlando nemvelaphi yabo. Leli siko yisonasipho esibahlukanisa phakathi kwezizwe zomhlaba okungaba ngokwesimo semvelaphi yabo noma sezenzo zabo. Ukuveza ukuthi amagama aqanjwe imizi asuke esuselwe ezenzweni okanye ezigamekweni ezenzekile ngaphakathi kwabantu bakulowo muzi, uMbuli (2005:6) ugcizelela ngokuthi: Kwesinye isikhathi uma bakha imizi, umuzi nomuzi uba nomlando wawo. Eminye imizi iba nenhlanhla yokuthi iqanjwe ngesigameko esethula isimo esithile esaba isehlo ngenkathi kuhlatshwa inxiwa noma izigameko ngemuva nje kancane kokumiswa kwawo. Ekuqanjweni komuzi ngesigameko esaba yisehlo ngenkathi wakhiwa noma ngaphambi kokuba kwakhiwa kusuke kulotshwa incwadi eyofundwa izizukulwane mayelana naleyo nqaba esuke isimisiwe ngesimo segama. Ukuqanjwa kwamagama emizi nezindawo kubaluleke kakhulu ngoba kugcina umlando kanye nemvelaphi yaleso sibongo kanye nendawo. Ukuqhuba lokhu, izibongo zibalulekile ezizukulwaneni zanoma isiphi isibongo ngoba ziqukethe umlando nemvelaphi yakwaNtu. Esikhathini samanje, umthelela wombuso kaHulumeni wentando yeningi uvule elikhulu igebe phakathi kwesizukulwane samanje, amasiko namagugu abantu bendabuko. Ucwaningo lukaXulu (2014) luvuza ukuthi uHulumeni wentando yeningi ukhuthaza ukuthi izinto ezithinta isiko kufanele zenziwe ngendlela yaseNtshonalanga ngoba iphucuzekile futhi iphephile. Lokhu kungaholela eketheni angasanakwa amasiko endabuko, umlando ohamba nemvelaphi namagugu. 3 Lokhu kubuye kushaqise umzimba ngoba isizwe sabantu abangamaZulu saziwa njenge sizwe esinamandla futhi esikhaliphile ngokwemvelo. Endulo, ukuqanjwa kwamagama emizi kwakuwumkhuba abantu abaziqhenya ngawo futhi kwenziwa ezindaweni eziningi ezihlala abantu bendabuko, ikakhulukazi ezindaweni ezisemakhaya. Kulolu cwaningo kuzocwaningwa ukuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima ezinze ngaphansi kwendawo eSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Umcwaningi uzobheka amagama aqanjwe imizi yakwaNdima, eyishumi nesithupha. Ekubhekeni amagama emizi yakwaNdima, umcwaningi uzobheka imizwa esemuva kokuqanjwa nokukhethwa kwamagama anikezwe imizi yakwaNdima. Uzophinda futhi abheke imizwa yamalunga akwaNdima namalunga omphakathi mayelana namagama aqanjwe imizi yakwaNdima. UZungu (1995) uveza ukuthi kubalulekile ukuthi abaqambimagama bawacabange namalunga omphakathi uma beqamba amagama emizi, ngoba kufanele bawuchazele umphakathi uma ufuna ukwazi ngezincazelo zamagama nokuthi asuselwe kuphi. Imizwa umcwaningi afuna ukuyithola mayelana namagama aqanjwe yonke le mizi, izotholakala ngezimpendulo ezivezwa ngamalunga omuzi nawomphakathi, ukuthi bayawathokozela yini la magama aqanjwe imizi yakwaNdima. UTurner (2000:127) uphawula ngokuqanjwa kwamagama, uthi: Zulu children (and domestic animals as well) may be given personal names in which an indirect social message is embedded. These names act to release tensions, to deflect criticisms, or to point out lapses or indiscretions in a community where direct confrontation or direct expression is socially unacceptable. Okuhunyushwe ngokuthi: Izingane ezingamaZulu (nezilwane zasekhaya) mhlawumbe zinganikwa amagama lapho kufakwa umlayezo wokuxhumana ongaqondile. La magama ayisinyathelo sokukhulula ingcindezi, ukuphebeza ukugxeka noma ukukhombisa ukulahleka noma ukungahambisani emphakathini lapho ukuxabana ngokuqondiwe noma ukuboniswa okuqondile kungamukelekile emphakathini. 4 Emiphakathini yakwaNtu eyahlukene, abantu bayaphilelana futhi bakuqhakambisa kakhulu uBuntu. Abantu abaningi bathanda ukuthula nempiliswano nabantu abakhelene nabo. Kodwa-ke, abantu abafani futhi benza izinto ngezindlela ezingafani, okusho ukuthi abanye abantu bayizitha zokuthula emindenini nasemiphakathini abaphila kuyona. UTurner (2000:128) uqhuba kanje: Zulu society is community-oriented, and conflict and confrontation within a family or with one’s neighbors is concern to the entire community. Among the Zulu, whether in rural or urban areas, contact with one’s neighbors is an essential part of life: group solidarity and interdependence is of great importance and an individual is part of a community whole and thus has to be in harmony with the values and principles accepted by the community. Okuhunyushwe ngokuthi: Umphakathi wamaZulu ngumphakathi obhekelelwa ngabantu, futhi izingxabano nokushayisana phakathi komndeni noma komakhelwane kuwuthinta wonke umphakathi. Kubantu abangamaZulu, kungaba ezindaweni zasemakhaya noma ezasemadolobheni, ukuxhumana nomakhelwane kuyingxenye ebalulekile yempilo: ubumbano nokuthembana kubaluleke kakhulu, futhi umuntu uyingxenye yomphakathi wonke ngakho- ke kufanele avumelane namagugu kanye nemigomo eyamukelwe ngumphakathi. Umcwaningi ubona ukuthi kubalulekile ukuthi abaqambimagama baqaphe kakhulu indlela abakhetha ngayo amagama abawaqamba imizi, ngoba kunolimi olungamukelekile emphakathini ngenxa yokuhlambalaza kwalo. Umcwaningi usho lokhu okungenhla ngoba ebona ukuthi abakhulumi bolimi, abafundi bolimi kanye nesizukulwane sakamumva bangabi namahloni ngamagama aqanjwa esizweni sabantu abangamaZulu. Amagama ayiziswana acekela phansi umuntu, umndeni, umphakathi atholakala kuwo nesizwe sonke esikhuluma lolo limi asuselwe kulo. Umcwaningi ubone kusemqoka kakhulu ukwenza ucwaningo ngalesi sihloko, ngoba 5 abakhulumi kanye nabafundi bolimi bathole intshisekelo yokufunda ngamagama aqanjwe imizi etholakala esizweni samaZulu futhi beziqhenye ngolimi lwabo. 1.2. Isendlalelo Umcwaningi akalitholanga ithuba lokuhlala endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, eNkandla ngoba wazalelwa endaweni yasoPhongolo, kwelamaThonga namaSwati. Ngokungalutholi ulwazi olunzulu ngamagama emizi yakubo nangomlando wesibongo uqobo, manje unogqozi lokwenza ucwaningo ngesibongo sakubo ukuze nesizukulwane esizayo sizokwazi ukwethekela olwazini olunzulu. Umcwaningi uthole ukuthi imizi yakwaNdima seyakhe ezindaweni ezahlukene futhi lokhu kuholele ekutheni isizukulwane esizalwe esikhathini samanje azazani ngokwanele ngemvelaphi yesibongo sakwaNdima. Umcwaningi uqaphele ukuthi lolu cwaningo luzosiza ukuqhuba ulwazi ngesibongo sakwaNdima futhi isizukulwane samanje sizothola ulwazi ngamagama aqanjwe imizi yakubo nezincazelo zamagama ezindlu ngokwehlukana kwazo. Nakuba ikhona imizamo eyenziwayo, yokudlulisa ulwazi nokuhlanganisa abantu balesi sibongo kodwa akwanele ngoba akukho okuqoshwe phansi okuzosiza nabangakwazi ukuhlanganyela nabanye emcimbini owaziwa ngokuthi ‘Umcimbi wamaLembede/the’, okungumcimbi owenziwa unyaka nonyaka eNkandla. Lolu cwaningo lwenzelwe endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, lapho imizi eminingi yakwaNdima izinze khona. Umcwaningi uzobheka amagama aqanjwe imizi yakwaNdima nemizwa abantu abayizwayo mayelana namagama anikezwe le mizi. Kuzobhekwa imizwa kubantu bakwaNdima namalungu omphakathi. Amalungu omphakathi acwaningwe ngenhloso yokuthola indlela abazizwa ngayo ngamagama emizi yakwaNdima, lokhu kwenziwe ngoba amagama aqanjwe imizi ayawathinta namalunga omphakathi ngendlela yokuthi nawo angafisa ukwazi izincazelo zamagama emizi abakhelene nayo. Ubudlelwano bamalungu omphakathi nemizi yakwaNdima, buholele ekuqanjweni kwesiteshi sezimoto, esiqanjwe ngokuthi kusesiteshini kwaNdima okusho ukuthi amagama anomthelela ekuqanjweni kwezindawo lapho atholakala khona. 1.3. Inkinga yocwaningo Ukuguquka kwenkathi kanye nokuhamba kwesikhathi, izindlela okwenziwa ngazo izinto nazo ziyashintsha. Esikhathini samanje abantu sebephila ngenye indlela engafani nalena okwakuphilwa 6 ngayo endulo. UKhumalo (2019) uveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama emizi kwakungumkhuba ovelele ikakhulukazi ngombuso wamakhosi, kodwa-ke esikhathini samanje sekuyimvela kancane ngenxa yosikompilo lwamanje nokushintsha kwenkathi. Konke lokhu kwenziwa ukuphila impilo yasemadolobheni nokunganaki izinto. Ukufulathela elengabadi, kwabantu abadala kuholela ekuvulekeni kwegebe lolwazi kanye nemvelaphi yezibongo zakwaNtu. Ukushabalala kwabantu abamnkantshubomvu kusho ukwehla kwezinga lemithombo yolwazi ngoba isizukulwane sakamuva sizosala dengwane, singenalo ulwazi olunzulu ngemvelaphi yaso nemvelaphi yemizi esizalelwe kuyo. ONdimande-Hlongwa noDlamini (2015:189) baveza ukuthi “umlando wanoma yisiphi isibongo noma igama lomuzi uye ubaluleke kulabo abayisizukulwane salowo muzi noma saleso sibongo”. Lokhu kufakazela ubumqoka bokugcinwa kwamasiko nokuthi kufanele ifundiswe intsha ngomlando nemvelaphi yayo okuyizinto ezibaluleke kakhulu emiphakathini yakwaNtu. Ukulibaleka kwemilando kanye nemvelaphi yezibongo, kusho ukushabalala kwamagugu kanye nomlando. Kanti-ke, ukwanda kwemizi (izindlu) yakwaNdima kanye nokuthutha kwezinye zezindlu, zifulathela izwe laseSkhaleni eNkandla nakho kunomthelela ngoba isizukulwane sakamuva sigcina singawazi umlando womuzi noma wendlu enkulu ngenxa yebanga okuqhelelwene ngalo. Imizi inikezwa amagama kulandelwa imizwa thizeni abasuke bebhekene nayo ngaleso sikhathi noma abaqambimagama basuke beqonde ukudlulisa umlayezo othize. Ngeskhathi umcwaningi ekhulumisana nababambiqhaza, bagqamise ukuthi isizukulwane sakamuva siyaye singazazi izincazelo zamagama aqanjwe imizi yakubo, ngokwehlukana kwayo. 1.4. Izinhloso zocwaningo Ukuqanjwa kwamagama emizi kunomthelela wokuthi ezinye izindawo zigcine sezibizwa ngalawo magama, ikakhulukazi uma kuyimizi enegalelo elikhulu emphakathini nokuthi lelo gama liqhakambise imvelo ebonakalayo futhi kubuye kukhombise indlela abantu baleyo ndawo ababephila ngayo kanye nemvelaphi yabo. Amagama aphila ingunaphakade, okusho ukuthi noma kungathiwa abaqambi bawo abasekho kuleyo ndawo noma kulowo muzi kodwa wona ayohlala ekhona futhi ayoficwa nayizizukulwane ezizayo. Kufana noma ngabe umuzi uthuthwa uyokwakhiwa kwenye indawo, kusala inxiwa eliyohlale lihlonishwa futhi linikezwa inhlonipho ngenxa yomlando kanye nendlela abantu ababephilisana ngayo kuleyo ndawo. 7 Lolu cwaningo luhlose ukuhlola imizwa emva kokuqanjwa kwemizi yakwaNdima eSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Luzobheka imigomo elandelwa uma kuqanjwa amagama emizi ngokwehlukana kwayo okungaba ukubheka ukuthi uma kuqanjwa amagama kuhlalwa phansi ngokuhlanganyela noma inhloko iqhamuka seyethula igama elinikeze umuzi. Lokhu kuzokwenzeka ngokubheka inqubo yokuqanjwa kwamagama elandelwa eNingizimu Afrika, ezwenikazi i-Afrika kanye nasemhlabeni wonke jikelele. Lolu cwaningo luzogxila kakhulu ekuqanjweni kwamagama emizi yakwaNdima kanye nemizwa eholele ekuqanjweni kwamagama futhi nemizwa ezwakala emva kokuqanjwa kwalawa magama. Ekubhekeni imizwa, luzophinde lunikeze nezincazelo zawo wonke amagama aqanjwe imizi yakwaNdima. 1.5. Imibuzo ezophendulwa ucwaningo Lolu cwaningo luhlose ukunikeza izincazelo zamagama aqanjwe imizi yakwaNdima, ekuvezeni izincazelo luzophinde luveze imizwa yabantu ngalawa magama. Umbuzongqangi walolu cwaningo wukuhlola ukuthi yimiphi imizwa evela emva kokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima eSkhaleni sebomvu, eNkandla? Umcwaningi usebenzise le mibuzo elandelayo ukuqhuba nokufeza izinhloso zocwaningo kanye nokuthola izimpendulo eziholela ekuphumeleleni kocwaningo nokuphenduleka kwayo yonke imibuzo. Kanti-ke imibuzwana esuselwe kumbuzongqangi, yilena: a) Ngobani abanamandla okuqamba imizi amagama? Kungani kuyibona? b) Iliphi iqhaza elibanjwa wukuqanjwa kwamagama emizi, emiphakathini yabantu abangamaZulu? c) Kungani kuqokwe ukusebenzisa lawa magama emizi? Adlulisa mlayezo namizwa mini? d) Ingabe ukuqanjwa kwamagama emizi kuyiqinisekisa kanjani inhlalakahle emphakathini? 1.6. Ukubaluleka kocwaningo Ucwaningo lwalolu hlobo lubalulekile emiphakathini kanye nasesizweni sakwaNdima, ikakhulukazi esingumsinsi wokuzimilela endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Okubaluleke kakhulu ngalolu cwaningo wukuthi wucwaningo olufaka amagugu asemqoka 8 kakhulu esizweni sakwaZulu. Lubalulekile emiphakathini yesizwe sakwaZulu ngoba luzokwandisa ulwazi emlandweni wabantu abangamaZulu kanye nokubuyekeza amasiko endabuko. Lolu cwaningo lumayelana nokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima, esigodini saseSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Luzoveza ukuthi yize sesiphila esikhathini samanje noma ngaphansi kobuholi bukaHulumeni wentando yeningi obenganyelwe imithetho emisha, ngokuhlukanisa izakhiwo ngezinombolo ezilotshwe ezindongeni. Yize izakhiwo zihlukaniswa ngezinombolo ezindongeni, imizi yakwaNdima isaqanjwa amagama, okusho ukuthi lolu cwaningo luzosiza ngokugcina umlando wamagama emizi yakwaNdima. Luzogqamisa iqhaza elibanjwe ngabantu bakwaNdima esigodini saseSkhaleni Sebomvu, eliholele ekuqanjweni kwesiteshi sezimoto ngesibongo sakwaNdima. Umcwaningi ubona kunesidingo sokwenza ucwaningo endaweni yaseSkhaleni Sebomvu ngoba umlando wabantu bakwaNdima uzomelekelela ngokumethekela ngolwazi olunzulu mayelana nesibongo sakubo ngoba yena wazalelwa endaweni yasoPhongolo, kwelamaSwati namaThonga. Umcwaningi uzothola ulwazi olunzulu ngesibongo sakubo, aphinde alugawulele kweyakhe inqolobane yolwazi. Ucwaningo lwalolu hlobo luzokwengeza kulwazi mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi futhi luzogqugquzela nasebalahla amasiko akwaNtu, ngokuthi bazibuyise emasisweni futhi baphinde beziqhenye ngemvelaphi yabo. Luzophinde lusize izizukulwane ngokuzazisa imvelaphi yazo, luphinde lulekelele ngokuzigqugquzela ngokuthi zilandele imvelaphi yazo. Ucwaningo olufana nalolu luzokhumbuza abomdabu ngokubaluleka kokugcinwa kwamasiko kanye namagugu esizwe samaZulu. Lolu cwaningo luyinkomba ebuyekeza umlando kanye nemvelaphi yokuqanjwa kwamagama emizi, emlandweni wabantu bendabuko kanye nesintu kuleli. Ukushintsha kwezinkathi kanye nomthelela weNkululeko eNingizimu Afrika, abantu sebeyakwazi ukuhlala ezindaweni abazifisayo ngaphandle kwengcindezi, okwenza ukuthi nentsha yamanje ikhulele ezindaweni ezahlekene nabantu abehlukene. Lolu cwaningo lubaluleke ngendlela yokuthi luzogcina umlando wokuqanjwa kwamagama emizi kanye namagama ezindawo. Umcwaningi uzoqinisekisa ukugcina umlando kanye namagugu esibongo sakwaNdima. Imizi yakwaNdima izinze endaweni yaseNkandle eSkhaleni Sebomvu naseThalaneni. Imizi yakwaNdima eminingi seyakhiwe ezindaweni ezahlukene. Lolu cwaningo luzoqinisekisa ukuthi inqubo yokuqanjwa kwamagama 9 emizi yakwaNdima, iyaqhubeka ngoba luzoqukethe umlando kanye nemvelaphi yokuqanjwa kwemizi yakwaNdima, eNkandla. 1.7. Umbono ongakafakazelwa Ukuqanjwa kwemizi amagama kuyinto eyenzeka kakhulu emphakathini wabantu abangamaZulu, noma ezinye izinhlanga ziwenza lo mkhuba wokuqanjwa kwamagama emizi kodwa isizwe samaZulu saziwa njengesizwe esikhulu kakhulu futhi esasiwulandela kakhulu umkhuba wokuqamba imizi. Ukuqamba imizi amagama kuyaye kucishe kufane nokuqanjwa kwabantu ngoba umuzi omusha uphiwa igama, kanti-ke nengane entsha emndenini iyaye iphiwe igama ukuze ihlukaniseke kwezinye. Emphakathini yamaZulu kuyimvama ukutholakala kwemizi yesibongo sinye futhi yehlukaniswa ngamagama eqanjwe wona (Machaba, 2000). Esikhathini samanje, uhulumeni wentando yeningi wethula ukuqanjwa kwemizi ngokuyihlukanisa ngezinombolo, ukwenzela izisebenzi zentuthuko ukuze zikwazi ukuyihlukanisa kalula. Ukuhlukaniswa kwemizi ngezinombolo kuwumkhuba osetshenziswa eNtshonalanga futhi abantu baseNtshonalanga bawujwayele ngoba bakhule kuyinto eyenziwayo. Emiphakathini yabantu abangamaZulu, umkhuba wokuqanjwa kwemizi ngezinombolo uyinto engajwayeleki kodwa noma kunjalo abawulahli umkhuba wokuqanjwa kwamagama emizi, emphakathini yakwaNtu okuqanjwa kwemizi. Abantu abaningi bagcine bengasayazi imizi ngoba imizi eminingi ayisaqanjwa amagama. Nakuba izinombolo zikaHulumeni zibhalwa ezindongeni zemizi ngokwehlukana kwayo, imizi emisha yakwaNdima isaqanjwa amagama futhi kuphinde kucaciswe ukuthi lowo muzi ungaphansi kwayiphi indlu. Ukuzinza ngaphansi kweSikhala kwemizi yakwaNdima kubambe elikhulu iqhaza ngokuqanjwa kwesiteshi sezinqola zomlilo, esaziwa ngokuthi isteshi sakwaNdima. 1.8. Umklamo wocwaningo Umklamo walolu cwaningo uzobhekana ngqo nokuqanjwa kwemizi yakwaNdima eSkhaleni Sebomvu, eNkandla, uzothinta izidingo ezininingi zokuqanjwa kwamagama, okungaba umsusa wamagama, incazelo kanye nemizwa ezwakele emva kokuqanjwa kwemizi. Lolu cwaningo luzokwenziwa eSkhaleni Sebomvu, lapho kuzobhekwa ukuqanjwa kwamagama emizi 10 yakwaNdima, ngokuveza nomsusa wamagama aqanjwe imizi. Luzophinde luveze imizwa yamalungu omndeni nawomphakathi, ngamagama aqanjwe imizi yakwaNdima. Amagama emizi azobhekwa yilawa alandelayo: eNjiqosheme, kwaMthakathi, kwaPhumuphele, kwaQomintaba, kwaBhekizitha, eNhlahleni, eMseni, Enhlayenza, kwaVumokwenina/ eMbaxeni, kwaPhumangiphake, eMbusweni, kwaPhumuzumqondo, eNqabakayitshelwana, kwaBambongezansi, kwaPhethiqili, kwaMadlangabongi, kwaPhumulezwile, eHlayeni, kwaMuntungifunani, kwaJinge, eNkanini, kwaHlalakahle, eBuka, eKuzameni, kwaZondehleka, eKuthuleni, eKujabuleni, eKukhanyeni, kwaPhumuzumlomo naseNsutha. Kuzoqapheleka ukuthi eminye yale mizi seyathutha endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, yakhela eNkandla kanye nasoPhongolo. Konke lokhu kuzovezwa kanye nokuthi imizi eseyathutha, ingaphansi kwayiphi indlu. 1.9. Izinselelo eziphathelene nocwaningo Impilo esiyiphilayo singabantu, kukhona izihibe esihamba sihlangabezana nazo endleleni, ezinye zazo lezi zihibe zisuke zingahleliwe futhi zingalindelekile okanye zenzeke ngokuzuma. Ukubhebhetheka kobhubhane lwe-COVID-19 kube ngenye yezingqinamba eziphazamise ukuqoqeka kolwazi oluzosiza ukuphumelelisa lolu cwaningo, ngesikhathi esifanele. Isikhathi sokuqoqa imininingo umcwaningi ayesibekile siqondane nesimo esibi sokubhebhetheka kwegciwane elihlasele umhlaba wonke jikelele, lamisa zonke izinhlelo ezweni futhi laphinde lavalela abantu ezindlini. Leli gciwane liphoqe uMongameli wezwe ukuthi amise wonke umnyakazo owenzeka ezweni laseNingizimu Afrika, ukuze kuvikeleke abantu kuleli gciwane ebelihlasele. Okwesibili kube izingqinamba kwezoxhaso lwezimali. Umcwaningi uhlangabezene nenhlekelele ngoba ulwazi bekufanele aluqoqele esifundazweni sakwaZulu, ekubeni efunda esifundazweni saseGauteng. Ukungatholi uxhaso lwezimali kwenze ukuqoqeka kolwazi kwaba nzima ngoba bekufanele ucwaningi anqamule izifundazwe ezintathu ukuze agcine esefike endaweni yaseSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Okwesithathu umcwaningi ahlangabezane nakho ngesikhathi eqoqa ulwazi lwakhe ngokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima, ukushoda kolwazi olubhalwe phansi ngesibongo sakwaNdima. 11 Umcwaningi uhlangabezene nenkulu ingqinamba ngokushicilelwa komlando kanye nemvelaphi yesibongo sakwaNdima. Ukuze umcwaningi athole ulwazi angalusebenzisa, bekufanele abuze kubantu abamnkantshubomvu futhi abangabokuzalwa kwaNdima ngoba ibona abanenhlansana ngemvelaphi kanye nomlando wesibongo sakwaNdima. Okunye abakuvezile kade bengasenaso isiqiniseko sakho, ngenxa yesikhathi eside izigameko ezenzeka ngaso. Ukushoda kokushicilelwe phansi ngesibongo sakwaNdima kube nomkhulu umthelela ekunqundekeni kolwazi olunzulu, oluzofeza izimfiso kanye nokuphumelela kocwaningo. 1.10. Izinkinga umcwaningi ahlangabezane nazo kulolu hlobo locwaningo Ucwaningo lwanoma yiluphi uhlobo luyaye lunikeze abacwaningi izinselelo ngenxa yezimo abahlangabezana nazo endleleni uma benza ucwaningo. Enye yezingqinamba umcwaningi ahlangabezane nayo ngesikhathi sokuqhutshwa kwalolu cwaniningo, ukwentuleka ekuxhasweni ngokwezimali. Bekufanele umcwaningi athole indlela yokufinyelela kubantu abanolwazi mayelana nocwaningo oluqhutshwayo, njengoba imizi yakwaNdima izinze endaweni yaseSkhaleni, eNkandla, bekufanele umcwanini enze konke okusemandleni ukuze afinyelele endaweni yaseNkandla. Ukufinyelela endaweni yaseNkandla, bekufanele umcwaningi agibeze umuntu azosuka naye esifundazweni iGoli, ngoba nguyena onolwazi ngababambiqhaza abelekelele kulolu cwaningo kanye nemizi yakwaNdima umcwaningi ayicwaningayo. Ingqinamba yesibili umcwaningi ahlangabezene nayo kulolu cwaningo kube ukwentuleka kolwazi olushicililwe phansi ngemvelaphi kanye nomlando wesibongo sakwaNdima. Umcwaningi ebefisa ukuveza umlando ngesibongo sakwaNdima kanye nokuqanjwa kwamagama emizi ephambili, obekuzoveza obala imvelaphi kanye nomsusa wokuqanjwa kwamagama emizi kulesi sibongo. Umcwaningi ungowokuqala ngokwenza ucwaningo mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima eNkandla, abantu abaningi umcwaningi axoxisane nabo abanalo ulwazi olunzulu mayelana nomdlando wesibongo sakwaNdima futhi kuyaye kubelula ukusebenza ngolwazi olushicilelwe phansi. 1.11. Ukuchaza kafushane ngendawo yocwaningo Indawo yaseNkandla yindawo etholakala enyakatho nesifundazwe iKwaZulu-Natal, futhi yindawo yasemaphandleni, eyaziwa kakhulu ngobuhle bayo bemvelo kanye nomlando owaqhakamba 12 ngenkathi yombuso wamakhosi kwaZulu. UTaylor noCairns (2001) bayichaza njengendawo enezakhiwo zodaka kanye nobumpofu ngezingqalasizinda futhi eswele intuthuko. UHenama, uVan Rensburg noNicolaides (2016:5) baveza ukuthi indawo yaseNkandla yaziwa njengendawo amabutho kaZulu ayecasha kuyo ngesikhathi sezimpi, ecasha emahlathini amnyama futhi okwakwenza ukuthi izitha zingabatholi kalula. UHenama nabanye (2016) baqhuba ngokuveza ukuthi futhi yaziwa kakhulu ngokuvikela amaliba amaqhawe akwaZulu, uBhambatha kaMancinza kanye nedlinzaleNkosi uCetshwayo, eliseNsuze. Baqhuba ngokuveza ukuthi eskhathini samanje yaziwa kakhulu njengekhaya likaMnumzane uZuma, owayenguMongameli wakuleli. Lolu cwaningo lwenziwe endaweni yaseSkhaleni Sebomvu. Le ndawo yindawo esemakhaya kanti-ke futhi imizi yakhele ezindaweni ezisemaweni, maduze namahlathi. Le ndawo ingaphansi kobuholi beNkosi uKhanyile kanye noMkhandlu wakhe i-Ekukhanyeni Tribal Authority. Kule ndawo kutholakala imizi yezibongo zendabuko ezahlukene kanye nezingezokufika endaweni. Isiko lokuqanjwa kwamagama emizi lisaqhutshwa futhi imizi eminingi inamagama, futhi amasiko asahlonishwa kakhulu kanye nemithetho yenkosi nayo isalandelwa futhi iyahlonishwa. Futhi, yindawo engenazo izinhlaka zentuthuko ezisezingeni ngoba kunezingqalasizinda ezingatholakali kule ndawo. Ezinye zezinhlaka zentuthuko ezingekho, ngezokuthuthukiswa kwentsha. Indawo yaseSkhaleni Sebomvu yindawo eyamukela lonke uhlobo lwabantu ngoba imvelo yayo yinhle kubantu abangabalimi ngoba yindawo okwaziyo ukufuya kuyo uma ungumuntu othanda ukufuya futhi uma ungumuntu okhonze ukulima, kunezindawo ezikhethiweyo okulinywa kuzona. 1.12. Ukuhleleka kwezahluko Isahluko sokuqala: Isethulo socwaningo Isahluko sokuqala sethula isingeniso socwaningo, lapha umcwaningi ungenisa ngokwethiwa kwamagama emizi yakwaNdima. Umcwaningi uphinde endlale kabanzi ngenkinga eholele kulolu cwaningo, izinhloso zocwaningo, imibuzo ezophendulwa wucwaningo, umbono ongakafakazelwa, umklamo wocwaningo kanye nokunye okumayelana nokubaluleka kocwaningo. Umcwaningi uphinde waveza izingqinamba ahlangabezane nazo ngesikhathi eqoqa ulwazi ngocwaningo lwakhe. 13 Isahluko sesibili: Ukubuyekezwa kwemibhalo namacebo Lesi sahluko siqukethe konke okushiwo ngabanye ongoti mayelana nokuqanjwa kwamagama abantu, amagama ezindawo kanye namagama anoma yiluphi uhlobo. Umcwaningi ugxile ekuqanjweni kwamagama eNingizimu Afrika, ezwenikazi lase-Afrika kanye nasemazweni aphesheya kwezilwandle. Ekugxileni kulezi zindawo, umcwaningi uphinde waveza izinhloso zokuqanjwa kwamagama ngokuhlukana kwawo. Isahluko sesithathu: Izindlela ezisetshenzisiwe ukuqoqa ulwazi Kulesi sahluko umcwaningi uzoveza izindlela azilandelile ngesikhathi enza ucwaningo lwakhe. Umcwaningi uzoveza izinjulalwazi aziqokile kulolu cwaningo kanye nepharadaymu ayiqokile ukuqhuba ucwaningo. Umcwaningi uzoveza amagalelo ababambiqhaza abawafakile ekulekeleleni umcwaningi aqoqe aphinde athole ulwazi olunzulu ngocwaningo lwakhe, uzoveza amasampula, ukwethembeka kolwazi kanye nezindlela aziqokile ukuqhuba ucwaningo. Isahluko sesine: Ukwethulwa nokuhlaziywa kolwazi Ngaphansi kwalesi sahluko, umcwaningi uzokwethula ulwazi aluthole ngesikhathi enza ucwaningo. Emva kokuthulwa kolwazi, umcwaningi uluhlaziyile esebenzisa indlela yendikimbaokuyindlela esetshenziswa kakhulu uma kwenziwa ucwaningo oluyikhwalithethivu. Isahluko sesihlanu: Iziphakamiso zocwaningo nesiphetho Kulesi sahluko umcwaningi uzobuyekeza wonke umsebenzi ovele ezahlukweni ezahlukene, kuvezwe nengqikithi nomongo ngokuqanjwa kwamagama emizi. Ucwaningo luthole ukuthi amagama aqanjwa imizi, izindawo kanye nabantu, ngamagama asuselwe eminxeni eyahlukene. Amanye amagama asuselwe ezehlakalweni abaqambimagama abasuke bezibona zenzeka kubo uqobo, kubantu abasondelene nabo kanye nasemiphakathini abaphila kuyona. Luphinde lwathola ukuthi emandulo amagama ayeqanjwa ngabantu abamnkantshubomvu ngomlando wolimi kanye nesibongo sakulowo muzi. Kanti-ke esikhathini samanje aseqanjwa ngabantu abaqondene nalezo zimiso eziqanjwa amagama, okungaba abazali bengane (uma kuqanjwa abantu) noma aqanjwe ngabaninimizi uma sebephuma imizi yabo. Umcwaningi uphinde wethule izincomo neziphakamiso anazo mayelana nocwaningo lwalolu hlobo. Okokugcina, umcwaningi wethula isiphetho socwaningo. 14 1.13. Isiphetho Kulesi sahluko sokuqala socwaningo, kungaphethwa ngelokuthi esingenisweni socwaningo kwendlalwe kabanzi ngomhlahlandlela walolu cwaningo, kusukela kumsusa wocwaningo kuze kuthintwe nokuthi ucwaningo lumayelana nani. Okunye okuphinde kwagqama kulesi sahluko inhloso yokufeza lolu cwaningo kanye netshisekelo evezwe ngumcwaningi ngokuqoka ukwenza lolu cwaningo. Isahluko esilandelayo sidalula imibono yongoti mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi eNingizimu Afrika, ezwenikazi i-Afrika kanye nasemazweni aphesheya. Sizophinde siveze ukuqanjwa kwamagama ngenqobo yokufeza okuthile. 15 ISAHLUKO SESIBILI UKUBUYEKEZWA KWEMIBHALO NAMACEBO 2.0. Isingeniso Izizwe kanye nezinhlanga zonke kuleli, zihlukaniswa ngamasiko azo emvelo. Isizwe samaNguni naso sinendlela yaso yokwenza izinto, okubalwa phakathi kwazo amasiko kanye nemikhuba eyahlukene eyenziwayo. Usikompilo lwesizwe ngasinye nalo lubambe iqhaza elikhulu ekuhlukaniseni abantu ababili, ngemvelaphi yabo (Hamilton, 1992). Abokufika kuleli zwe nabo bafika nezabo izinkolo, ezathiya ukugcinwa kwamasiko kanye nemvelaphi yabantu bakuleli ngoba amasiko abo ayengahambisani nenkolo ababekholelwa kuyona, engingabala inkolo yobuKrestu. Amasiko abaluleke ngendlela yokuthi ahlanganisa futhi athinta bonke abantu. Amasiko awafani nemikhuba ngoba imikhuba yenziwa yingcosana yabantu, hhayi bonke abantu. Ngokusho kukaComaroff noComaroff (1986) baveza ukuthi ukufika kwabenkolo yobuKrestu eNingizimu yezwekazi i-Afrika kwashintsha izinto ezingingi nezindlela yokwenza emphakathini yendabuko. Ukuqamba abantu amagama, izinto eziphathekayo noma izindawo kukhomba ukubuyekezwa kwemvelaphi yakho konke okusuke kunikezwe amagama (von Hassel, 1998). UBiyela (2013:11) uveza ukuthi uhlelo lokuqanjwa kwamagama abantu nezindawo kwaZulu lwashintsha kusukela ngombuso wabezizwe, inkolo yobuKrestu kanye nokwanda kwenani labantu abaphila impilo yasemadolobheni. Ukushintshwa kokuqanjwa kwamagama abantu nezindawo akugcinanga endulo. Ngombuso kaHulumeni wentando yeningi amagama aqhubeka ashintshwa emva kobandlululo, izindawo zaqanjwa ngezilimi zendabuko (uGuyot noSeethal, 2007), futhi ngezilimi eziqhakambisa imvelaphi yakwaNtu (Ndletyana, 2012). Imizi eminingi yayiqanjwa amagama. Umuntu wayazi ukuthi kukhulunywa ngawona muphi umuzi futhi abantu babewakhumbula kalula amagama emizi. Esikhathini samanje, imizi eminingi seyaqanjwa ngezinombolo, okuyinto engelula kakhulu ukuthi abantu bekhumbule zonke izinombolo zemizi abakhelene nayo. Amagama emizi ayedlulisa imilayezo futhi elandela izehlakalo ezenzeke kulowo muzi. UKoopman (2002) uveza ukuthi igama lomuzi lingasuselwa ezehlakalweni ezenzeka ngesikhathi kuzalwa ingane noma okungaba izigameko ezenziwa nguyise wengane nokunye. 16 2.1. Ukuqanjwa kwamagama abantu namagama emizi emazweni aphesheya Ukuqanjwa kwamagama kuyinto eyenzeka umhlaba wonke jikelele. Umcwaningi uvezile ukuqanjwa kwamagama eNingizimu Afrika, ezwenikazi i-Afrika lapho ebeveza khona ukuqanjwa kwamagama abantu, imizi kanye namagama ezindawo. Kulesi sigaba, umcwaningi uzokwethula ukuqanjwa kwamagama emazweni aphesheya. Wonke amazwe omhlaba anezindlela zawo ezahlukene, eziqhuba ngayo ukuqanjwa kwamagama, ngezansi kwethulwa ukuqanjwa kwamagama kwamanye wamazwe aphesheya. 2.1.1. Ukuqanjwa kwamagama ezweni laseFinland Ezweni laseFinland, ukuqanjwa kwamagama kuyinto eyenzekayo futhi aqanjwa esuselwa ezehlakalweni ezitholakala emiphakathini abakhe kuyona. URaunamaa (2019) uveza ukuthi amagama ezakhiwo zasezweni laseFinland aqanjwe esuselwa ezimisweni zemvelo kanye nasemagameni abantu. Ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi amagama ezigodi aqanjwe esuselwa kwezemvelo maningi ukudlula izigodi eziqanjwe zisuselwa emagameni abantu. URaunamaa (2019:124) uqhuba ngokuveza ukuthi amagama ezigodi aqanjwe ngamagama abantu, asuselwa ezibongweni zabantu ezitholakala kulezo zigodi. Kweminye imiphakathi yasezweni laseFinland, izibongo zabantu zaqanjwa ngezindawo ababehlala kuzona kanye nesimo sendawo, futhi lezo zibongo zazishintshwa emva kokushintshwa kwezindawo zokuhlala (Larmouth, 1967). Ngaphezu kwalokhu, uLehikoinen (2005) uveza ukuthi eMpumalanga naseNyakatho yezwe iFinland, amagama emizi ayebaluleke ukudlula amagama ezigodi, ngoba imizi yakha iphuzu elingaguquki emiphakathini futhi abantu bayakwazi nokushenxa bebheke ezinye izindawo. Kwezinye izizwe, izibongo zabantu zazingandi emiphakathini ngenxa yendlela okwakwenziwa ngazo izimiso ezingafaniswa nosikompilo lwakulezo zindawo. 2.1.2. Ukuqanjwa kwamagama ezibongo enyakatho yezwe laseMelika Umphakathi wesizwe sama-Amish ezweni laseMelika, waziwa njengomphakathi onezibongo ezincane. USmith (1968), uveza ukuthi isizwe sabantu abangama-Amish ezweni laseMelika, silandela usikompilo lokushadana kwabantu maphakathi kwezibongo ezitholakala emphakathini 17 owodwa noma kubantu abakhelene. Lokhu kwakwenziwa ngenhloso yokugwema ukwanda kwezibongo emiphakathini wesizwe sama-Amish. 2.1.3. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezweni laseSweden Ezweni laseSweden, ukuqanjwa kwamagama kwenziwa kulandelwa usikompilo lokunanelana ngamagama. UBarton (2001) uveza ukuthi emiphakathini yaseSweden kwakutholakala abalimi abaningi abaqanjwe ngegama elilodwa, lokhu kwaze kwaxazululwa ngokuthi uma umlimi ethenga umhlaba kwakufanele kuvele negama likankosikazi wakhe. U-Iives (2006a) uveza ukuthi amagama ayeqanjwe izindawo zaseSweden ayesuselwe ezintweni ezazibonakala phambi kwamehlo abaqambimagama. UHallen (2007) uveza ukuthi ezweni laseSweden kuqanjwa amagama kulandelwa usikompilo olwaziwa ngokuthi iMalachi; olwaluqinisekisa ukusetshenziswa kwegama elilodwa ngabantu abahlukene, ukuqokwa kwegama elizonikezwa umntwana kanye nokuqokwa kwamagama azosetshenziswa ukuqamba izingane ngokuzalwa kwazo emindenini. 2.1.4. Amagama ezindawo ezweni laseNorway Ukufunda ngokuqanjwa kwamagama kuyinto edonsa amehlo kuzo zonke izinhlangothi zemiyalo yokuphila (Khatib, 1995). Ucwaningo olwenziwe nguHelleland, ngu-Ore noWilkstrom (2012), ezweni laseNorway luveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama emizi kungumkhuba ojwayelekile nasemazweni aphesheya. Ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi kunezibongo ezaqanjwa zisuselwa ezintweni ezahlukene. Baveza ukuthi kunesibongo esaqanjwa sisuselwa egameni lepulazi. UHelleland nabanye (2012:98) baqhuba ngokuveza ubudlelwano bamagama kanye noqobo lomuntu, ngoba baveza ukuthi: The relationship between names and identity, here more precisely place names and identity, is a complex which has been discussed from many viewpoints within various discliplines. It is often argued that names, especilally place names, are not only a source of linguistic knowledge, but also a geographical, historical, anthropological, ethnographic, social, psychological, 18 and other knowledge and may be of interest to these respective sciences. Okuhunyushwa ngokuthi: Ubudlelwano phakathi kwamagama nobuqotho bomuntu, lapha amagama abekwa kahle ngokuthi ungubani, kuyinkinkimba okuye kwaxoxiswana ngako kusukela ekubukweni okuningi ezimweni ezahlukene. Kuvame ukuvezwa ukuthi amagama, ikakhulukazi amagama ezindawo, awawona umthombo wolwazi lolimi, kepha futhi okwendawo, ezesayensi yabantu, ezobuzwe, ezenhlalo, ezengqondo, kanye nolunye ulwazi futhi lungaba nentshisekelo kulezi zesayensi eziqondene. 2.1.5. Amagama ezindawo ezweni lase-Estonia Ucwaningo luka-Antso, uPalginomm, uSzava-Kovats noKont (2011) luveza ukuthi izakhiwo zabantu ogwini lezwe i-Estonia zaqala ukuvela ekuhambeni kweminyaka yamatshe (stone age). Baqhuba ngokuveza ukuthi bambalwa abantu ababehlala futhi bakhe ogwini lwezwe, futhi babeziphilisa ngokulima. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezweni lase-Estonia kuvezwe nguLaansalu (2015), ngoba ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi amapulazi ayeqanjwe amagama kususelwe emagameni abantu. Kanti-ke, kwesinye isikhathi igama lepulazi elaziwayo laligcina seliyigama lesigodi sonke (Leino, 2018). Amagama yiwona endlala kabanzi ngemvelaphi yomuntu noma ngemvelaphi kanye nomlando wanoma yisiphi isizwe. Igama eliqanjwe indawo yilona eliveza kabanzi ubudlelwano phakathi kwabantu kanye nomhlaba abaphila kuwo. Abafundi bamagama basheshe babubone ubudlelwano babantu kanye nezindawo abaphila kuzona, ngoba amagama aqanjwe izindawo nawo ayayidlala indima ekucaciselekeni ngohlobo lwabantu abaphila kulezo zindawo. 2.1.6. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezweni laseChina Umsebenzi kaWang, uWang, uHartmann noLuo (2012) ezweni laseShayina (China) uveza ukuthi amagama ezindawo agciniwe futhi akhuselekile kuleli zwe laseShayina, ikakhulukazi amagama 19 aqanjwe ngolimi iZhuang atholakala kakhulu eNingizimu nentshonalanga yomcengezi yemifula eyaziwa ngeTwin Rivers. Baphinde baveze ukuthi amagama ezindawo aphinde atholakale ezindaweni ezisentshonalanga nezwe laseShayina. UWang nabanye (2012: 317) baqhuba ngokuveza isisusa samagama kuleli zwe, bathi: Many toponyms (place names) are derived from identifiable features of both the natural and manmade landscape that map distinctive features of their evolving history and culture: water sources, landforms and bioforms, rice fields and passageways. Okuhunyushwa ngokuthi: Ama-toponyms amaningi (amagama ezindawo) asuselwa ezintweni ezingafaka izindawo zemvelo nezenziwe ngabantu, ezibalula izici ezahukene zomlando namasiko abo, okungabalwa: imithombo yamanzi, ukwakheka komhlaba nama- bioforms, amasimu elayisi kanye nemigwaqo engamaphaseji. Baqhuba ngokuveza ukuthi ababhali abaningi baqhakambisa ukuthi amagama amaningi aqanjwe imiphakathini yamaTai aqanjwe ngokuqhakambisa indalo yemvelo, okungaba ngamagama aqanjwe esuselwa emagameni ezintaba, imifula, izimbali, izilwane zasemanzini kanye nakwenye imvelo. Umsebenzi kaZhang noWu (2016) uveza ukuthi isigodi esaziwa ngokuthi iDatangwa esiFundazweni iZhejiang, ezweni laseShayina saqanjwa ngokuhlonipha uTang Shouqian owadlala enkulu indima embusweni wobukhosini bukaShang. Baqhuba ngokuveza ukuthi amalungu omphakathi nawo amhlonipha ngokumakhela isikhumbuzo ngenxa yeqhaza kanye nendima ayidlala esigodini iDatangwa. Umsebenzi kaZhang noWu (2016) uyakufakazela osekuvezwe wucwaningo ngenhla mayelana nokuqanjwa kwamagama, aqanjwe ngokuhlonipha abathile. Isigodi iDatangwa naso saqanjwa ngokuhlonipha umuntu obambe iqhaza elikhulu esizweni esithile. Kuwona wonke amacala omhlaba, ukuqanjwa kwamagama kuyinto eyenzeka emihleni yonke futhi kwenziwa ngenhloso yokuhlukanisa izici ezitholakala endaweni eyodwa. Lezi zici ziyaye ziqanjwe amagama ukuze kungabi nokuphithana kwamakhanda kubantu abazibandakanye nazo. Ngenhla ucwaningo luveze ukuthi emazweni aphesheya izindawo ezitholakala emazweni 20 ngokwehlukana kwawo zaqanjwa amagama asuselwe ezenzekweni abaqambimagama abazibona zenzeka kanye ngokuqamba izindawo ngemvelo etholakala kuleyo miphakathi. Ucwaningo luthola ukuthi akugqami kahle ukuqanjwa kwamagama emizi emazweni aphesheya kwezilwandle ngoba kugqama kakhulu ukuqanjwa kwamagama ezindawo, kulandelwa iminxa eyahlukene. Ngezansi ucwaningo luzokwethula ukuqanjwa kwamagama ezindawo ezwenikazi lase-Afrika, ngokuveza ukuqanjwa kwamagama emazweni ezwekazi i-Afrika. 2.2. Ukuqanjwa kwamagama ezwenikazi lase-Afrika Njengoba sengivezile ngenhla esingenisweni socwaningo ukuthi ukuqanjwa kwamagama kuyinto eyenziwa kuwona wonke amakhona omhlaba. Ukuqanjwa kwamagama akwenzeki eNingizimu Afrika kuphela kodwa nasemazweni asezwenikazi lase-Afrika futhi abamba iqhaza ekuhlanganiseni abaphilayo nabangasekho (Igboin, 2014). Kuleli banga, umcwaningi uzokwethula ukuqanjwa kwamagama kanye namagama ezindawo emazweni asezwenikazi i- Afrika. 2.2.1 Ukuqanjwa kwamagama ezindawo nemizi eZimbabwe OPfukwa noBarnes (2010) ezweni laseZimbabwe, baveza ukuthi amagama aqanjwa abantu asuke eveza uqobo lomuntu. Baqhuba ngokuveza ukuthi amagama ayeqanjwa abantu empini, kwakungamagama ayizidlaliso kodwa futhi ayengayishintshi imvelaphi yomuntu kanye noqobo lwakhe. Ababhali abafana noMamvura, uMutasa noPfukwa (2017) baveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama ezindawo nakho kuveza ukuqhutshwa kwemvelaphi kanye noqobo lwabantu abaphila kulezo zindawo ngokwehlukana kwazo. Baqhuba ngokuveza ukuthi izindawo ezazinikezwa abendabuko benikezwa ngabaseYurophu ezweni laseZimbabwe, zaziqanjwa ngezilimi zase-Afrika, ngenqobo yokuqhuba imvelaphi yabantu baseZimbabwe. 2.2.1.1 Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eZimbabwe UChabata (2007) wenza ucwaningo ngeqhaza elibanjwa ngamagama ezindawo ekuqhakambiseni imvelaphi yezwe laseZimbabwe. Ocwaningweni lwakhe, uChabata (2007:13) uveza ukuthi amagama aqanjwe izindawo, imifula, imigwaqo, izigodi, izikole nokunye okuningi, asuke aveza 21 noma aqukethe umlando wokubaluleka kwezenhlalo nesiko, kanye nokubaluleka komlando nezepolitiki ezweni laseZimbabwe. Ekubhekeni kwakhe abanye ongoti abacwaninge ngokuqanjwa kwamagama, uChabata (2007:13) uqhuba ngokuthi: All these scholars point to the fact that there is a very close connection between a place-name, the place being referred to and the place-namer. In a way, their argument is that place- names, like other types of names, should be viewed as forms of identity. Okuhunyushwa ngokuthi: Bonke labafundi bakhomba iqiniso lokuthi kunokuxhumana okusondelene phakathi kwegama lendawo, indawo okukhulunywa ngayo kanye nomqambi wendawo. Ngendlela ethile, ukuphikisana kwabo ngukuthi amagama ezindawo, njengezinye izinhlobo zamagama, kufanele abhekwe njengezindlela zobunikazi. Umsebenzi kaChabata (2012) othi Feature names and identity in Zimbabwe ufakazela okushiwo nguChabata (2007), ngoba uveza ukuthi amagama abamba iqhaza elikhulu ekuhlukaniseni umhlaba esiphila kuwo kanti futhi amagama yiwona aqhakambisa umlando kanye nemvelaphi yaleyo ndawo nabantu abaphila kuyona. Uqhuba ngokuthi amagama aqanjwe izindawo zaseZimbabwe aqhakambisa ubudlelwano obuphakathi kwabantu kanye nomhlaba wabo, ikakhulukazi amagama aqanjwe izintaba, imifula, izikole, imigwaqo kanye nezinye izakhiwo zikaHulumeni. Ukuqhuba lokhu okuvezwe ngenhla, uChabata (2012:47) uveza ukuthi amagama aqanjwe ezweni laseZimbabwe ngokuqhakambisa izilimi zendabuko kanye nemvelaphi yabaqambi bamagama, ngoba aqanjwe kulandelwa futhi kudluliswa izehlakalo kanye nokufisa ukudlulisa uzwelo nokuphokophela esivumelwaneni esisodwa. UNdlovu (2013) wenza ucwaningo ngokuqanjwa kwamagama ezindawo, ziqanjwa ngabantu besizwe samaNdebele eZimbabwe. Ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi isizwe samaNdebele saqala ukuqamba izindawo amagama, emva kokufika kukaMzilikazi edabuka KwaZulu, zaqanjwa 22 zisuselwa kukho konke abadlule kukho. Uqhuba ngokuveza ukuthi amagama abawaqamba izindawo abamba elikhulu iqhaza ekubuyekezeni umlando wabantu abangamaNdebele. UMapara noMakaudze (2016) bethula ucwaningo ngokuqanjwa kwamagama ngolimi isiShona ezifundazweni ezintathu kwelaseZombabwe. Ocwaningweni lwabo bethula ukuthi amagama aqanjwe ngolimi isiShona aveza ubudlelwano phakathi kwabantu abahlala kulezo zindawo ngoba ziqanjwe ngesimo esenzeka kulezo zindawo noma isimo semvelo esivezwa ngezinye zezinto ezidalwe ngokwemvelo. Amagama alezi zizindawo aqanjwe esuselwe esimeni semvelo. UKhumalo (2019) wenza ucwaningo mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi yeNkosi uMzilikazi kaMashobane ezweni laseZimbabwe. Umsebenzi kaKhumalo (2019) uveza ukuthi ezweni laseZimbabwe, inkosi uMzilikazi kaMashobane yayiqambe amagama emizi yayo ngokuwasusela eminxeni eyahlukene. Lokhu kwenzeka ngoba inkosi uMzilikazi yayibusa ngezikhathi zombuso wamakhosi kanye nezimpi. UKhumalo (2019) uveza ukuthi inkosi uMzilikazi kaMashobane yayinesifiso sokwakha isizwe esikhulu futhi esinamandla, yaqamba imizi yayo ngamagama ayedlulisa umlayezo kubantu eyakhelene nabo kanye nakubantu eyayibanga nabo umbuso wobukhosi. Uqhuba ngokuveza ukuthi inkosi uMzilikazi yaqamba imizi yayo amagama ayedlulisa ithemba, amagama ayedlulisa ithemba nobukhulu, amagama ayesuselwe kwimvelo kanye nasesimweni sendawo, amagama ayesuselwe ezilwaneni, amagama ayesuselwe esimweni senhlalo yabantu, amagama ayesuselwe emlandweni wesizwe sayo inkosi kanye nakweminye iminxa eminingi. Uqhuba ngokuqhakambisa ukuthi inkosi uMzilikazi wayekholelwa kakhulu emabuthweni akhe empi, ngoba amagama emizi yayo eminingi yayiqamba ngokubungaza igalelo lamabutho akhe, lokubamba elikhulu iqhaza embusweni wakhe. 2.2.2. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eNigeria Ezweni laseNigeria uWolff (1967) wenza ucwaningo ngolimi, ushintsho kwezenhlalo kanye nobuhlanga eNingizimu yezwe. Ocwaningweni lwakhe, uWolff (1967) uqhakambisa ukuthi amagama ezindawo ayeqanjwa kakhulu ngezilimi zendabuko ngoba izindawo eziningi zaziqanjwa ngamagama ezici ezazitholakala kulezo zindawo, ikakhulukazi ngezilimi ezitholakala ogwini nezwe. Uqhuba ngokuveza ukuthi zingaphezulu kwamashumi amane izigodi eziqanjwe ngolimi lwendabuko iNembe, futhi amagama amaningi aqanjwe ngezici ezitholakala ezigodini ngokwehlukana kwazo kanye nangabantu abangababambiqhaza emiphakathini. UWolff (1967) 23 uphinde waveza ukuthi amagama aqanjwe izindawo asungulwe ezintweni ezibonakalayo kubantu, futhi aqanjwe ngezilimi eziqhakambisa imvelo yabantu kanye nobuqobo babo. Uqhuba ngokuveza ukuthi amanye amagama ezindawo aqanjwe ngezilimi iNembe neKalabari ayeqhakambisa kakhulu ezombusazwe kanye nezenzeko ezenzeka ngezinkathi zokuhweba emifuleni kawoyela. U-Adelberger, uBrunk noKleinerwillinghofer (1993) benza ucwaningo eNyakatho neMpumalanga neNigeria mayelana nokuhlalisana kwezinhlanga endaweni eyodwa. Baveza ukuthi izinhlanga ezahlukene zazihlala endaweni eyodwa kodwa izindawo zaziqanjwe ngamagama ahlukene, ngoba uhlanga ngalunye lwaluqamba indawo ngezinto ezazitholakala kuleyo ndawo, okungaba amagama abantu, izihlahla kanye nezinye izici zemvelo ezitholaka kuleyo ndawo. Umsebenzi kaChigbu (2013) uqhakambisa kakhulu ukubuyiswa kwesithunzi ezindaweni zasemakhaya ezweni laseNigeria, ngokugxila endaweni eyaziwa ngokuthi i-Uturu. UChigbu (2013) uveza ukuthi ezindaweni ezisemakhaya amagama ezindawo aqanjwa ngokulandela iminxa eyahlukene ebonakala kulezo zindawo ngokwehlukana kwazo, okungaba ngamagama aqanjwe esuselwa esimweni semvelo kanye nakwezinye izimiso ezibonakalayo. Uqhuba ngokuveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama ezindaweni zasemakhaya ezweni laseNigeria kuyiseyinto ejwayekile ngoba izindawo zasemakhaya zigcine imilando ngezizwe ezahlukene, amasiko ezizwe ngokuhlukana kwazo futhi ziqukethe izimiso zemvelo. 2.2.3. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eKenya Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eKenya kwenziwa ngokuqhuba ukuqhakambisa ukusetshenziswa kwezilimi zendabuko kuleli zwe. Umsebenzi kaMarjie-Okyere (2015) uveza ukuthi izindawo ziqajwa amagama ukuze zihlukaniseke kalula kubantu abahlangabezana nabo futhi abasondelene nazo. UMarjie-Okyere (2015:36) uqhuba ngokuveza inhlosongqangi ngokuqanjwa kwamagama ezindawo, uthi: There should therefore be uniformity and accuracy in referring to a place to prevent confusion in everyday business and recreation. Okuhunyushwa ngokuthi: Ngakho-ke kufanele kube nokufana nokunemba lapho kubhekiswa endaweni ukuze kuvikeleke ukudideka kwansuku zonke nakwezokungcebeleka. 24 Uphinde aveze ukuthi ukuqanjwa kwamagama kuyinto ejwayelekile ikakhulukazi emiphakathini yasezwenikazi i-Afrika, ngoba kuqanjwa amagama aqhakambisa ubudlelwano phakathi kolimi kanye nomlamdo wendabuko. Umsebenzi kaShiyenze noNandelenge (2019) uveza ukuthi inhlosongqangi yokuqamba izindawo amagama ukuhlukanisa imingcele, ezepolitiki kulezo zindawo, amasiko kanye nemilando yendabuko ukuze zihlanganisele ndawonye abantu baleso sizwe. Uphinde aveze ukuthi amagama aqanjwe ngolimi isiTikiri, nawo ahlukanisa imingcele ngoba izindawo ziqanjwe ngamagama ezici ezitholakala ezindaweni ngokwehlukana kwazo. Amagama ezindawo eziqanjwe ngalolu limi zigqamisa kakhulu isimo indawo esuke ikusona kanye nokwakheka kwayo. UKihara (2020) wenza ucwaningo mayelana nokuqanjwa kwamagama, eqanjwa ngabantu abangamaMaasai eNingizimu yezwe laseKenya. Uveza ukuthi abantu abangamaMaasai bangabantu abazi kakhulu imvelo yabo futhi baqapha kakhulu konke okwenzakalayo emhlabeni wabo, okungabalwa ukushintsha kwezinkathi zonyaka, isimo sezulu kanye nemikhuba yasendle. UKihara (2020: 34) uqhuba ngokuveza ukuthi: Such an observation is supported by the way they named places based on careful observation of the environment, be it the flora and fauna, the topography or even climatic conditions. Okuhunyushwa ngokuthi: Lokhu kuqapha kusekelwa yindlela abaqambe ngayo izindawo ngokususelwa ekuqapheliseni imvelo, okungaba izimbali kanye nezilwane, isimo sendawo okanye izimo zezulu. UKihara (2020) uphinde aveze ukuthi amagama aqanjwa izindawo asuselwe emagameni emithi, asuselwe emagameni emibala yendabuko, amagama asuselwe kuzici zemvelo kanye namagama aqanjwe izindawo asuselwe esimweni sezulu, umhlaba kanye nokutholakala kwamaminerali. 2.2.4. Ukuqanjwa kwamagama ezindawo eGhana UHunn (1994) wenza ucwaningo ngokuqanjwa kwamagama kanye nenhlaliswano yabantu eGhana. Ocwaningweni lwakhe, uHunn (1994) uveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama ezindawo 25 kubamba elikhulu iqhaza ngoba kugcine umlando wamasiko kanye nezilimi, ikakhulukazi izilimi zendabuko kanye nezici ezitholakala emiphakathini ngokwehlukana kwayo. Uqhuba ngokuveza ukuthi amagama aqanjwe izindawo kuleli zwe, ngamagama asuselwe ezicini zemvelo, okungamagama ezindawo aqanjwe ngokulandela amagama emifula, izilwane, izintaba namachibi. Ucwaningo luka-Adjah (2011) luyakufakazela okuvezwe ngenhla kanye nokuqhakanjiswa ngumsebenzi kaHunn (1994), ngoba yena uveza ukuthi amagama awaqanjwa ngokulandelwa kwezici zemvelo kanye nokubheka imvelo abakhelene nayo, kuphela. U-Adjah (2011) uveza ukuthi kunezindawo ezweni laseGhana eziqanjwe ngezibongo zabantu. U-Adjah (2011) uqhuba ngokuveza ukuthi amagama ezibongo eziqanjwe ngamagama asuselwe emagameni ezindawo, yizibongo zabantu abahamba bethutha ngoba izindawo abathuthele kuzona baziqambe ngamagama ezindawo abazalelwa kuzona. Ngakho-ke, u-Adjah (2011) uqhakambisa ukuthi miningi iminxa okususelwa kuyo amagama aqanjwe izindawo futhi izindawo aziqanjwa kuphela ngemvelo. Ngenhla ucwaningo luveze ukuqanjwa kwamagama ezindawo emazweni asezwenikazi i-Afrika. Ukuqanjwa kwamagama emizi akucaci kahle emazweni asenyakatho nezwekazi lase-Afrika. Ucwaningo luveze ukuthi amagama aqanjwa izindawo, ngamagama aqanjwe ngokubheka isimo sezici zemvelo okungaba imifula, izintaba, isimo sezulu, isimo senhlalo emiphakathini, izilwane kanye nokwakheka kwemvelo. Abaqambi magama bayaye baqamba izindawo ngamagama ezinto abazibona zenzeka emehlweni abo. Ucwaningo luphinde lwaveza ukuthi amagama aqanjwe izingane akuwona kuphela amagama ezici zemvelo, kepha izindawo ziyaqanjwa ngamagama abantu abanegalelo emiphakathini kanye nangezibongo zabanatu. Ngezansi ucwaningo luzokwethula ukuqanjwa kwamagama emizi kanye nezindawo eNingizimu Afrika, ngokuveza ukuqanjwa kwamagama esizweni samaNguni. 2.3. Ukuqanjwa kwamagama emizi eNingizimu Afrika Ukuqanjwa kwamagama emizi kuyinto eyaqala ukwenziwa endulo, ngoba kwakwande kakhulu imizi eyinxuluma kanye nombuso wamakhosi, okwakujwayeleke kakhulu ukuthi inkosi iganwe isithembu. Izindlu kanye nezigodlo zazehlukaniswa ngamagama ezaziqanjwe wona. Ucwaningo lukaMazibuko (2008) luyakufazela okushiwo ngenhla, ngoba luyawaveza amagama ezigodlo 26 zamakhosi akwaZulu. Lokhu kusho ukuthi ukuqanjwa kwamagama emizi kwaqashwa kakhulu ngesikhathi sombuso wamakhosi. UNdaba (2010), wenza ucwaningo ngokuqanjwa kwamagama emizi etholakala ezigodini zakwesakwaMkhwanazi kwaDlangezwa. Ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi imizi eminingi etholakala ezigodini zakwaDlangezwa iyinxuluma futhi yakhiwe kahle. Ukuqanjwa kwamagama emizi kususelwe ezigamekweni ezenzeka phakathi kwale mizi, ezenzeka kubantu abaphila bonke emiphakathini. UNdimande-Hlongwa noDlamini (2015), benza ucwaningo ngokuhlaziywa kwemizwa ecashile equkethwe ngamagama emizi yakwaMkhwanazi, kwaSomkhele. Kulolu cwaningo baveza ukuthi imizi eminingi eqanjwe amagama iyiminsinsi yokuzimilela kulesi sigodi. Ucwaningo lukaShabalala (1999), luveza ukuthi endaweni yaseMabengela, eNkandla, ukuqanjwa kwamagama emizi kuyinto ejwayelekile emiphakathini yabantu abangamaZulu futhi amagama aqanjwa kulandelwa izigameko ezahlukene ezehlele abantu, ngokwehlukana kwabo. UShabalala (1999) uqhuba ngokuveza ukuthi emagama emizi eMabengela aqanjwe ngenhloso yokwehlukanisa imizi yesibongo sinye, kanye nokudlulisa imizwa kubantu abakhelene nabo. Ababhali abaningi baveza ukuthi amagama emizi aqanjwa kulandelwa izigameko ezenzeke kubantu abahlala ndawonye. Ukuqanjwa kwamagama kusuke kudlulisa imizwa (Khuzwayo, 2012), umqambigama ayizwayo ngaphakathi. Ukuqanjwa kwamagama emizi kudluliswa umlayezo, kuqashwe kakhulu nguKhumalo (2019) ngoba ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi inkosi uMzilikazi yaqamba amagama emizi yayo, ngenhloso yokudlulisa umlayezo kubantu eyayinobudlelwano obuhle nabo kanye nalaba eyayingathelelani nabo amanzi. Kwesinye isikhathi, kuyaye kube nokuphendulana okuvezwa ngamagama emizi noma ngamagama ezingane ezizalwe kulowo muzi. Isizwe nesizwe eNingizimu Afrika sinomlando waso, ngoba isizwe samaNdebele naso sibamba iqhaza emlandweni waseNingizimu Africa. Ukuqanjwa kwamagama nakhona kuyinto ejwayeleke kakhulu ngoba ezinye izindawo ziqanjwe kulandelwa izigameko ezenzeka kuleyo ndawo, isibonelo iKwaMaza yaqajwa ngenqobo yokuletha ubumbano phakathi kwabantu abamhlophe nabamnyama (Schoeman, 1998). Lolu cwaningo lona luzobheka ukuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima, eyiminsinsi yokuzimilela eSkhaleni Sebomvu, eNkandla. Lolu cwaningo luveza ukuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima. Lolu ngucwaningo lokuqala olwenzelwe endaweni yaseSkhaleni Sebomvu. Ucwaningo lukaShabalala (1999) olwenziwe phambilini endaweni yaseNkandla luveza ukuqanjwa kwamagama ngokubheka 27 izibongo ezahlukene esigodini esisodwa. Kanti-ke, lolu cwaningo luhlukile ocwaningweni oselwenziwe ngoba lubheka luphinde luveze ukuqanjwa kwamagama emizi yesibongo sinye kanye nokukhula kwayo isabalalele kwezinye izindawo. 2.3.1. Ukwakhiwa kwemizi esizweni samaNguni INingizimu Afrika iyizwe elaziwa njengesizwe esingafaniswa nothingo lwenkosazana ngoba yakhelwe yizizwe kanye nezinhlanga ezahlukene. Isizwe sabantu abangamaNguni sithelelana amanzi ezintweni eziningi ngoba senza izinto ngendlela eyodwa, nanxa kuyizinhlanga ezahlukene ngokwezilimi kodwa amasiko alezi zinhlanga ayafana. Isizwe samaNguni saziwa kakhulu njengesizwe esikholelwa kakhulu emadlozini. Ngezansi umcwaningi uzokwethula ukwakhiwa kwemizi yabantu abangamaNguni, abatholakala eNingizimu yeNingizimu Afrika futhi ezifundazweni ezahlukene. Isizwe samaZulu sakhele esifundazweni iKwa-Zulu Natal, isizwe samaXhosa sisesifundazweni i-Eastern Cape, isizwe samaSwati namaNdebele, zona zakhelene esifundazweni iMpumalanga. 2.3.1.1. Ukwakhiwa kwemizi esizweni samaZulu Ukwakhiwa komuzi wesiZulu akufani neze nokwakhiwa kwemizi yezinye izizwe noma izinhlanga. UKuper (1980) noLee-Corbin (1989) ocwaningweni lwabo ngabantu abangamaZulu, baveza ukuthi abantu abangamaZulu abahlali ezindaweni ezisezingeni eliphansi ngokwentuthuko, kodwa bakhande imizi emikhulu. Imizi yesiZulu eminingi yayakhiwe ngesintu, yakhiwe ngamaqhugwana futhi imikhulukazi, okwakwaziwa ngokuthi inxuluma. Inxuluma imuzi emkhulu eyakhelwe yisithembu esithathwe nguMnumzane owayecebe ngemfuyo. UShangase (2006), naye uphinde agqamise ukuthi amaqhugwana/ izindlu zesiZulu zazakhiwe zilandela indilinga futhi zizungeze isibaya sekhaya. Lokhu kufakazelwa nguKuper (1980: 8): First, the entrance to the cattle-byre may be placed facing or opposite the wives (through an additional private entry may be provided at the top of the cattle-byre of an important man, among Zulu and Swati). Secondly, the placement of the second and the third senior women varies, both absolutely and in relation to the 28 relative distinction between ‘right’ and ‘left’ sides of the homestead. Okuhunyushwa ngokuthi: Okokuqala, umnyango wokungena ezinkomeni ungabekwa ubhekene noma ubhekane nabesifazane (ngokufakwa okungasese kwangasese kunganikezwa phezulu kwezinkabi zendoda ebaluleke, phakathi kwesiZulu nesiSwati). Okwesibili, ukubekwa kwabesifazane abadala besibili nabesithathu kuyahluka, ngokuphelele nangokuhlobene nokwehluka okukhona phakathi kwezinhlangothi ‘zesikudla’ kanye 'nezesobunxele' zekhaya. Umuzi wesiZulu ngumuzi oqashwa noma obhekwa ngamathongo ngoba konke okwenziwa emagcekeni kuyaye kubikwe kwabangasekho. Ukubika kwabangasekho kwenziwa ngokuchithwa kwegazi lezilwane (okungaba imbuzi noma inkomo). Lokhu okuvezwe ngenhla kufakazelwa ngucwaningo lukaNgidi (2012) oluveza ukuthi abantu abangamaZulu basakholelwa kakhulu kubantu abangasekho, ngoba benza yonke le mikhuba ukuze bagcine ubudlelwano obuhle phakathi kwabo kanye nezinyanya zabo ukuze zibaqaphe ngaso sonke iskhathi. Ukubikwa kwemizi kwakuyinto eyayihlonishwa ngoba kwakwande ukuthi imizi ibhekwe ngabaphansi. Umuzi wawubikwa kwabangasekho ababheke ikhaya, bese uqanjwa igama lawo. Emva kokubikwa komuzi, kunezaba ezenziwayo okukholakala ukuthi zenziwa ngenhloso yokuvikela wonke umuntu ekhaya. Okunye kwezaba ezenziwayo, ukubethela umuzi, okuvezwe nguNdaba (2017) ocwaningweni lwakhe mayelana nokwakhiwa komuzi wesiZulu. UMachaba (2005) uveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama emiphakathini yakwaNtu kuyithuluzi elibalulekile ngoba kuwukugcina usikompilo lokunikezela ngamagama adlulisa umlayezo. 2.3.1.2. Imvelaphi yamagama asekhaya, aqanjwa ngabantu abangamaZulu Amagama adlala indima enkulu ezimpilweni zethu ngoba yiwona ahlukanisa izinto ezimbili ezifanayo, ukuze zibukeke zehlukene. UTurner (2000:127) esethulweni sakhe, uveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama kubantu, izilwane noma izindawo kuyinto ebalululekile eyenziwa kuyona 29 yonke imiphakathi esiphila kuyo. Uphinde aveze ukuthi emiphakathini yabantu abangamaZulu, amagama awagcini ngokuhlukanisa umuntu kwabanye abantu kodwa abandakanya nezehlakalo ezenzeka ekuzalweni komntwana lowo ophiwe igama. Kanti uZungu (2016) uveza ukuthi abantu abangamaZulu baqala ngokucabangisisa indlela abaphilisana ngayo kanye nokuphila kwabo, ngaphambi kokuqamba ingane igama. Uqhuba ngokuveza ukuthi amagama aphinde akhanyise nobudlelwano abantu abanabo emndenini kanye nakubantu abaphilisana nabo emiphakathini. 2.3.1.3. Ukuqanjwa kwamagama kwaZulu, ngenhloso yokudlulisa umyalezo Amagama ayinxenye yempilo zethu ngoba abaluleke ukudlula konke umuntu asuke ebekelwe khona emhlabeni. Igama lomuntu libaluleke ukudlula isibongo imbala, ngoba umuntu uqanjwa igama elizoba ngumhlahlandlela wempilo yakhe futhi abaqambimagama basuke bedlulisa imizwa ethile ngabantwana babo. USuzman (1994:253) ocwaningweni lwakhe ngamagama, uveza ukuthi izingane ziqanjwa amagama anencazelo esuselwe ezehlakalweni ezenzeke ngaleso sikhathi kuzalwa lezo zingane. Uqhuba ngokuveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama kuhamba kuguquke emva kokushintsha kwenkathi. UKoopman (1979) yena uveza ukuthi amagama aqanjwa esuselwa ezintweni noma ezenzekweni ezahlukene futhi aqanjwa esuselwa ezimpandeni zolimi. USuzman (1994), uNgubane (2013) noZungu (1997), bayakufakazela okushiwo nguKoopman (1979) mayelana nokuqanjwa kwamagama abantu abangamaZulu, ngoba baveza ukuthi amagama abantu kwaZulu asuselwa ezehlakalweni ezibandakanywa nokuzalwa kwabo abantu abangamaZulu futhi amagama asondelene kakhulu nabanikazi bawo. Kanti uTurner (2003) uveza ukuthi abantu besifazane babengavunyelwe ukuphawula noma ukuphikisa igama lengane eliqanjwe nguyise wayo. Amanye amagama aqanjwa ngezinye izinhloso, okungaba (i) eyokukhumbula abantu thizeni, (ii) eyokubabonga, noma (iii) ukuhlonipha abantu thizeni. UNgidi (2012), uveza ukuthi abantu abangamaZulu basakholelwa kakhulu emathongeni ngoba benza izinto ukuze begcine ubudlelwano babo kanye nabantu abangasekho. Uphinde aveze ukuthi abantu bakholelwa ekutheni amathongo yiwona alawula impilo yomuntu futhi yiwona abasondeza kakhulu kuMdali, futhi bayaye beqambe amagama ukuthokozisa amathongo ngoba amagama angumhlahlandlela wempilo yomuntu (Ngidi, 2012). Ucwaningo olwenziwa endaweni yaseNdwedwe lugqamisa kakhulu ukuhlonipha abantu ababambiqhaza kulo 30 mphakathi (amakhosi). UKhambule (2015) ugqamisa kakhulu inhlonipho kubantu abangamaZulu, ngoba uveza ukuthi endaweni yaseNdwedwe amakhosi ahlonishwa kakhulu, ngendlela yokuthi ezinye izikole zaqanjwa ngamagama amakhosi ngenqubo yokugcina umlando wendawo. Kungebona abantu abangamaZulu kuphela abaqamba amagama anencazelo. UChauke (2015) uveza ukuthi abantu abangamaTsonga nabo baqamba amagama belandela abangasekho, futhi bakwenza lokhu ngoba befuna ukuthi izingane lezo zikhuseleke futhi zikhulele ngaphansi kwesandla sabangasekho. 2.4. Okuvezwa wucwaningo Lolu cwaningo lubheke ukuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima eSkhaleni Sebomvu. Ucwaningo olwenziwe endaweni yaseNkandla luveza ukuqanjwa kwamagama esuselwa kubantu ababambiqhaza emphakathini, njengokuqanjwa kwamagama ngokuhlonipha iziNduna namaKhosi. Ucwaningo oluvezwe ngenhla luveza ukuthi amagama aqanjwa ngokuhlonipha abantu abanegalelo emphakathini. Lolu cwaningo luveza ukuthi ukwanda kwemizi yesibongo sakwaNdima endaweni yaseSkhaleni Sebomvu nakho kube nelikhulu igalelo ekuqanjweni kwesiteshi sezimoto, esiqanjwe ngesibongo sakwaNdima. Lokhu kusho ukuthi amagama awaqanjwa kuphela ngokuhlonipha abantu abanezikhundla emphakathini, ngenhloso yokugcinwa komlando wakuleyo ndawo. Lolu cwaningo lwehlukile ocwaningweni olwenziwe kwezinye zezindawo endaweni yaseNkandla, ngoba lona lubheke ukuqanjwa kwamagama emizi esibongo sinye, okuyisibongo sakwaNdima kuphela. Luphinde luyakuveza ukuthi esikhathini samanje, imizi iyathuthwa iyokwakha ezindaweni ezahlukene ezikude nendawo lapho zingumnsinsi wokuzimilela khona, noma lapho zidabuka khona. Esikhathini sakudala amagama emizi ayeqanjwa ngabazali beqambela izingane zabo ngokubheka okwenzekayo ezimpilweni zabo noma emiphakathini yabo, kanye beyiqambe ngoba befuna ukudlulisa izifiso zabo, bezidlulisela ezinganeni zabo. Okunye okusha okuvezwa yilolu cwaningo wukuthi, esikhathini samanje abaninimizi sebeyaziqambela nabo imizi yabo futhi bayiqamba amagama asuka ngaphakathi emicabangweni yabo. Ukuqanjwa kwemizi ngezinombo kungumkhuba owenziwe entshonalanga futhi kuzoshabalalisa amagugu kanye nomlando wokuqanjwa kwamagama emizi ngoba abantu sebezovilapha ukuqamba amagama emizi. 31 2.5. Isiphetho Kulesi sahluko umcwaningi wethule ulwazi olwethula ucwaningo olufundiwe nokushiwo ngabanye abacwaningi mayelana nokuqanjwa kwamagama ezindawo kanye namagama emizi. Ucwaningo luveza ukuqanjwa kwamagama eminxeni eyahlukene, kusukela ekuqanjweni kwamagama emazweni omhlaba, ezwenikazi i-Afrika kanye naseNingizimu Afrika. Ekwethuleni ulwazi mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi, kuphinde kwavezwa nokuqonda izizathu zokuqanjwa kwamagama emiphakathini eyahlukene, esinye sezizathu zokuqanjwa kwamagama wukudlulisa imiyalezo. Isahluko socwaningo esilandelayo sizokwethula izinsizakuhlaziya ezisetshenziwe wucwaningo, izindlela ezisetshenziswe ngumcwaningi ukuqhuba lolu cwaningo. Lapha umcwaningi uveze amasu asetshenziswa ngabacwaningi uma beqoqa futhi beqhuba ucwaningo lwabo, kanye nendlela ababuka ngayo umhlaba abafuna ukuwuqonda kanye nabaqoqela kuwo imininingo 32 ISAHLUKO SESITHATHU IZINJULALWAZI ZOCWANINGO NEZINDLELA ZOKWENZA UCWANINGO 3.0. Isingeniso Lesi sahluko sizokhuluma ngezinsizakuhlaziya ezisetshenziswe wucwaningo, injulalwazi yeHermaneutics nenjulalwazi yeSocio-Onomastics, ngezindlela ezisetshenziswe ngumcwaningi ukuqoqa ulwazi oluphathelene nalolu cwaningo kanye nokulandeliwe ngeskhathi kuqhutshwa lolu cwaningo. Umcwaningi uzophinde aveze amapharadaymu, uzowaveza ngokuwachaza ngokwehlukana kwawo, aphinde aveze futhi aphawule ngepharadaymu ayikhethile ukwenza lolu cwaningo. Umcwaningi uzophinde aqhube ngokuveza izindlela ezisetshenzisiwe ukuqoqa ulwazi kulolu cwaningo, ngokukhethekile okuyindlela eyikhwalithethivu. Ukuqhuba ngokuveza izindlela zokwenza ucwaningo, umcwaningi uphinde waveza namanye amacebo asetshenziselwa ukuqoqa ulwazi locwaningo oluyikhwalithethivu, okungahlanganisa ukuhlaziywa kwemibhalo noma amadokhumenti, izingxoxo nababambiqhaza, ngokubabuza imibuzo kanye nokuyiqopha phansi ukuze ingalahleki. 3.1. Uhlaka lwamacebo Uhlaka lwamacebo lungumgogodla wocwaningo, ngoba ucwaningo lonke luqhutshwa ngamathiyori aseka lonke ulwazi ngocwaningo kanye nomklamo wocwaningo. Uhlaka lwamacebo lususelwe ezinjulalwazini ezibhekwe ngongoti abahlukene, zaphinde zaqinisekiswa ngokwamukeleka emhlabeni wezingcithabuchopho. Lokhu kufakazelwa ngoGrant no-Osanloo (2014:13) abaveza ukuthi: The theoretical framework is the “blueprint” for the entire dissertation inquiry. It serves as the guide on which to build and support your study, and also provides the structure to define how you will philosophically, epistemologically, methodologically, and analytically approach the dissertation as a whole. Okuhunyushwa ngokuthi: Uhlaka lwethiyori "uhlaka" lwalo lonke uphenyo lwemibhalo yocwaningo. Kusebenza njengomhlahlandlela lapho ungakheka 33 futhi uxhase ucwaningo lwakho, futhi uhlinzeke ngesakhiwo sokuchaza ukuthi uzolwenza kanjani ngokwefilosofi, ngokwezokwelapha, ngokwendlela, nangokuhlaziya. UGrant no-Osanloo (2014) baqhuba ngokuveza ukuthi uhlaka lwamacebo lungenye ingxenye yocwaningo ebalulekile ngoba ngaphandle kwalo, isakhiwo socwaningo kanye nezinhloso zocwaningo angeke zizwakale kahle. Umcwaningi uqoke izinjulalwazi azozisesebenzisa ukuqhuba ucwaningo, lezi zinjulalwazi yizona ezizokwendlala kabanzi ngesakhiwo socwaningo ngoba ziveza inkinga yocwaningo kanye nezindlela okuhlahlelwe ngayo imininingo Uhlaka lwamacebo luqokwa ngaphambi kokuqoqa idatha. UGrant no-Osanloo (2014:17) bathi; The selection of a theoretical framework requires a deep and thoughtful understanding of your problem, purpose, significance, and research questions. It is imperative that all four constructs— the problem, purpose, significance, and research questions—are tightly aligned and intricately interwoven so that your theoretical framework can serve as the foundation for your work and guide your choice of research design and data analysis. Okuhunyushwa ngokuthi: Ukukhethwa kohlaka lwenjulalwazi kudinga ukuqonda okujulile nokucabangisisa ngenkinga yakho, inhloso, ukubaluleka, nemibuzo yakho yocwaningo. Kubalulekile ukuthi womane la makhi-inkinga, inhloso, ukubaluleka, kanye nemibuzo yocwaningo-ahlanganiswe ngokuqinile futhi ahlanganiswe ngendlela eyinkimbinkimbi ukuze uhlaka lwakho lwethiyori lube yisisekelo somsebenzi wakho futhi luqondise ukukhetha kwakho kocwaningo kanye nokuhlaziywa kwedatha. Kubalulekile ukuthi umcwaningi azi kabanzi ngocwaningo lwakhe futhi aphinde abe nobudlelwano nalo uqobo. Kusukela ekuqaleni, umcwaningi ukwazile ukuqonda kabanzi ngezinkinga nezifiso zocwaningo lwakhe, waphinde wakwazi nokuqopha imibuzo yocwaningo. 34 Inkinga yocwaningo, kanye nombuzo wocwaningo yizona ezingelekelele ngokuqoka izinjulalwazi engizozisebenzisa ukufeza ucwaningo lwami. 3.1.1. Izinjulalwazi Lolu cwaningo luzosebenzisa izinsizakuhlaziya ezimbili: ngeye-Onomastiki kanye nenjulalwazi iSocio-Onomastics, ezizoqinisekisa izinhloso kanye nokuphumelela kocwaningo. Kubaluleke kakhulu ukuthi umcwaningi achaze injulalwazi aphinde aqoke izinsizakuhlaziya azozisebenzisa ukufeza izinhloso zocwaningo lwakhe. U-Abend (2008) uveza ukuthi izinjulalwazi zidlulisa okuthile mayelana nokwenzeka kwenzinto ezweni. U-Abend (2008:179) uqhuba ngokuthi: The word ‘theory’ and some of its derivatives are sometimes used to refer to the study of and the students of the writings of authors such as Marx, Weber, Durkheim, Simmel, Parsons, Habermas, or Bourdieu. Okuhunyushwa ngokuthi: Igama elithi 'injulalwazi' nokunye okususelwe kulo kwesinye isikhathi lisetshenziselwa ukubhekisisa ekutadisheni nasezifundweni zemibhalo yababhali abafana noMarx, uWeber, uDurkheim, uSimmel, uParsons, uHabermas, noma uBourdieu. Izinjulalwazi ziveza izincazelo mayelana nokwenzeka emhlabeni esiphila kuwo, ziphinde zisize abafundi ngokuqonda ukuthi izinto zenzeka ngaziphi izizathu. Lokhu kusuke kwenziwa ngenqobo yokuqonda umhlaba wabantu. UYamauchi, uPonte, uRatliffe noTraynor (2017) bathi injulalwazi inikeza abacwaningi uhlaka lokwenza umqondo ngesakhiwo socwaningo lwabo. Ziphinde zelekelele abafundi ngokuqonda kabanzi ngokudluliswa ngumbhali emibhalweni eyahlukene, ukuze kuqondakale izincazelo zemiyalezo equkethwe imibhalo ngoba izinjulalwazi zithungatha amaqiniso mayelana nokwenzeka emhlabeni wabantu. 35 3.1.1.1. Injulalwazi i-Hermeneutics I-onomastiki ngumkhakha wokuqanjwa kwamagama futhi yelekelela abafundi ngokuqonda kabanzi ngezincazelo zamagama ahlukene, futhi anikezwe iminxa eyahlukene. UGrimaud (1977) uthi yelekelela izingane ezincane ngokufunda phansi igama lokuqala eliqukethe umqondo, okuyigama lazo. Kulolu cwaningo, eyokuqala insizakuhlaziya esetshenzisiwe yinjulalwazi ye- Onomastiki, iHermeneutics. Le njulalwazi yendlala kabanzi ngokwakheka kwamagama kanye nezincazelo ezahlukene, igama negama eliziqukethe. Iphinde yendlale ngemikhakha yegama eyahlukene, ukuthi igama liqukethe izincazelo ezahlukene kanye nelingamatanyiswa nakho (Geanellos, 2000). UPaterson noHiggs (2005:342) bachaza injulalwazi iHermeneutics, bathi: Hermeneutics is the theory and practice of interpretation. The name is derived from Hermes, the Greek messenger of legend who bore knowledge and understanding between the gods and mortals. In the 17th century, hermeneutics became associated with the interpretation of text, particularly in the context of biblical studies… Okuhunyushwa ngokuthi: IHermeneutics iyinjulalwazi kanye nomkhuba wokuhumusha. Leli gama lisuselwa kuHermes, isithunywa esingumGreki esasiphethe ulwazi nokuqonda phakathi konkulunkulu nabantu abafileyo. Ngekhulu le-17, i-hermeneutics yahlotshaniswa nokuhunyushwa kombhalo, ikakhulukazi kumongo wezifundo zebhayibheli… UHatch noRubin (2005) bafakazela okushiwo ngenhla ngoba nabo baveza ukuthi igama elithi Hermeneutics lisuselwe esithunyweni uHermes, esasithunywa koNkulunkulu. Injulalwazi iHermeneutics yelekelela abacwaningi ngokuqonda ulwazi emva kokuqophisana ngemibono kanye nolwazi abantu abaludlulisa kumuntu ngamunye, olungadluliswa ngolimi abaluqondayo. Le njulalwazi izoqinisekisa ukuthola ubungakho bolwazi olushaya emhlolweni oluzotholwa ngumcwaningi emva kokuqoqa idatha. 36 Injulalwazi iHermeneutics iqokwe njengensizakuhlaziya esetshenziswe kulolu cwaningo ngoba inhlosongqangi yocwaningo ukuqonda ukuthi imibono kanye nemizwa yabantu mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi. Futhi, izokwelekelela umcwaningi aqonde indlela abantu abazizwa ngayo ngamagama aqanjwe imizi yakwaNdima. Umcwaningi uqoke ukusebenzisa le njulalwazi ngoba kulolu cwaningo uzosebenza nabantu abahlukene uma eqoqa ulwazi mayelana nokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima. Le njulalwazi izolekelela ucwaningo ngokuba luqonde kabanzi izincazelo zamagama aqanjwe imizi yakwaNdima kanye nezincazelo zawo lawo magama emizi. IHermeneutics izophinde yelekelele ngokuthola imibono yabantu ababambiqhaza ocwaningweni, mayelana nemizwa abanayo ngezincazelo zamagama emizi ngokwehlukana kwayo. Ukuqonda izincazelo zamagama, ucwaningo lusebenzise iSemantiki ukuqonda ukwakheka kwamagama kanye nokuhlaziya ukuhleleka kwemisho. ISemantiki iyisifundo esifundisa ngokuqonda izincazelo zamagama, amabinzana kanye nemisho. UBaghda (2011:1411) uveza ukuthi iSemantiki iyisifundo sezincazelo zamagama, lapho kusuke kubhekwa ubudlelwano phakathi kwamagama kanye nezinto ezimelwe yigama. Lapha kusuke kubhekwa izincazelo eziqukethwe ngamagama kanye nemisho, ezisetshenziswe olimini oluthile ngoba amagama athathwa njengezingcezu eziqukethe umqondo. ISemantiki iphinde yelekelele ngokuthi siqonde kabanzi ukuhleleka kolimi kanye nezincazelo ezahlukene eziqukethwe ngamagama. Iphinde yelekelele abafundi babone ukuxhumana kwezincazelo zamagama kanye nemisho, nokwakheka kwamagama. Ababhali abafana no-van Antwerpen nabanye (2015) baveza ukuthi ngokusebenzisa iSemantiki, igama balithatha njengezitina zokwakha ezizimele kodwa ekugcineni zikhipha udunga olukhulu olubambekayo. ISemantiki iphinde yelekelele ngemikhakha yezincazelo eziqukethwe yigama ngalinye, okuyi- lexical meaning, yi-associative meaning kanye ne-emotive meaning. Igama ngalinye ledlula kulezi zigaba ezintathu ezidalulwe ngenhla, (i) okuyincazelo yegama kusichazwamazwi, (ii) ongakuyamaniswa negama uma liqeda kufundwa, (iii) kanye nemizwa yomfundi wegama mayelana nalelo gama noma nalawo magama afundiwe. UBosch (1992) uthi igama lingachazwa ngezindlela ezahlukene futhi liphinde lisetshenziswe ngezindlela ezahlukene, inqobo ukubekeka kwalo lapho lichazwe khona. UMao (2013) uchaza indlela ukuyamaniswa kwegama (associative), uthi amagama anezincazelo ezahlukene futhi umuntu uma ewafunda 37 kuhlale kukhona izinto awaqhathanisa nazo, izinto eziqhakambisa usiko lwakhe kanye nezenzeke osikompilweni lwakhe, emihleni ngemihla. Kanti-ke, uHasibuan no-dan Seni (2016) bafakazela okushiwo ngenhla ngoba uveza ukuthi ukuyamaniswa kwegama kungasuselwa kulwazi umuntu analo ngakho konke okwenzeka empilweni yakhe. Kukhona inzwa ezwakala ngaphakathi ngaso sonke iskhathi uma abafundi befunda amagama ngokwehlukana kwawo, isikhathi esiningi lowo muntu osuke efunda lelo gama ufikelwa imizwa engeke ifaniswe neyomunye osuke efunda lawo magama. UStevenson (1948) uthi amagama angafaniswa nefulegi lezwe ngoba lona lisuke lidlulisa umlayezo ozothinta imizwa yezakhamizi, ngokuthi uma zilifunda zifikelwe usinga. Ucwaningo luqoke ukusebenzisa injulalwazi iHermeneutics ngoba izokwelekelela ngokuhlaziya amagama emizi yakwaNdima ukuze kutholakale izincazelo ezahlukene, eziqukethwe yigama ngalinye. Lphinde lwendlale ngeSemantiki ngoba yelekelele ucwaningo ngokuqonda kabanzi izincazelo nemiqondo equkethwe ngamagama emizi kanye nendlela abantu abazizwa ngayo ngokuqanjwa kwamagama emizi yakwaNdima. 3.1.1.2. Injulalwazi iSocio-Onomastics Okwesibili, umcwaningi usebenzise injulalwazi iSocio-Onomastics ukuqhuba ucwaningo, ngenqobo yokuqonda ukuqanjwa kwamagama nezincazelo zawo. Injulalwazi iSocio-Onomastics itholakala ngaphansi komkhakha wokufundwa kwamagama, i-Onomastiki. Kulolu cwaningo le njulalwazi yelekelela ngokuhlaziywa kwamagama kanye nokuqanjwa kwamagama, futhi yelekelela ngokuthi abafundi baqonde ukusetshenziswa kwawo wonke amagama aqanjwe eminxeni eyahlukene. ULeslie noSkipper (1990) bathi injulalwazi iSocio-Onomastics yelekelela kabanzi ukuqonda izincazelo zamagama aqanjwe abantu kanye nomsusa wamagama, ikakhulukazi amagama ayizidlaliso futhi yelekelela ngokuthi abafundi bamagama baphinde baqonde ukuthi amagama ayizidlaliso iwona aziwa kakhulu ukudlula amagama abantu okuzalwa. UPable (2009) uveza ukuthi ngokubheka le njulalwazi, abafundi bamagama bayaqonda ukuthi igama aliguquki kodwa futhi linezincazelo ezahlukene, eziqhutshwa indlela elisetshenziswe ngayo kanye nendawo elisetshenziswe kuyo. UPable (2009:155) uqhuba ngokuveza ukuthi yelekelela abafundi bamagama ngokuqagula amagama asetshenziswa ngabakhulumi bolimi, bewasebenzise 38 kubantu abazolalela ngaleso sikhathi mayelana nesimo esithize. Ukuqhuba lokhu okuvezwe ngenhla, amagama ayingxenye yezimpilo zethu futhi abalulekile emlandweni wokusetshenziswa kolimi ngendlela efanele. Amagama noma ukuqanjwa kwamagama kubamba elikhulu iqhaza ngokusetshenziswa kolimi ngoba lo mgudu ukhanyisa kabanzi ngabanini bolimi ngokuthi baphila luphi uhlobo lwesikompilo kanye nokuziphatha. ULombard (2015) ocwaningweni lwakhe uveza ukuthi injulalwazi i-socio onomastics ayivezi kuphela ukufundwa kwamagama kanye nendlela asetshenziswe ngayo emiphakathini, kodwa iphinde iveze ubudlelwano phakathi kwamagama kanye nezinto ezahlukene ezitholakala emiphakathini atholakala kuyo. UKhotso (2019) ocwaningweni lwakhe mayelana nokuqanjwa komjaho mawahhashi eLesotho, naye uveza ukuthi ukuqanjwa kwamagama kungumnyakazo obenzeka kuyona yonke imiphakathi yabantu, ngoba abaqambimagama basuke befuna ukudlulisa imizwa yabo ngokusuke kwenzeka ezimpilweni zabo. Abaqammbi magama baqamba amagama asuke edlulisa imilayezo futhi amagama asetshenziswa njengengxenye yokuxhumana emphakathini. UKhotso (2019:139) uqhuba ngokuveza ukuthi ukusebenzisa injulalwazi isocio-onomastics, njengomcwaningi kumelekelele ngokuthi aqonde ubuyoninco obusemva kwamagama aqanjwe umjaho wamahhashi, imvelaphi yegama ngalinye, umlando osemva kwegama ngalinye, indlela umphakathi osebenzisa ngayo lawa magama ngokwehlukana kwawo, kanye nokunye okumayelana nokusebenza kwamagama emiphakathini. Injulalwazi i-socio-onomastics yelekelela abafundi bamagama beqonde umongo wokuqanjwa kwamagama, izincazelo zawo amagama, umlayezo odluliswa ngamagama kanye nendlela asetshenziswe ngayo emiphakathini eyahlukene. Umcwaningi uqoke ukusebenzisa le njulalwazi engenhla, isocio-onomastics ngoba umcwaningi uveza umlando wamagama kanye nokuqanjwa kwawo eminxeni eyahlukene. Le njulalwazi yelekelele umcwaningi ngokuveza iqhaza elibanjwaa ngamagama ekwakheni nasekuqhakambiseni imvelaphi yabantu emiphakathini yabo, nokuveza indlela abasebenzisa ngayo amagama ekuqhakambiseni izilimi zendabuko. Le njulalwazi yelekelele umcwaningi ngokuqonda ukubaluleka bokusetshenziswa kwamagama emihleni yonke lapho abantu basuke beveza ukubambisana, ukusetshenziswa kwamagama ngokwahlukana kwawo kanye nokuqonda ukuthi kungani abaqambimagama beqoke ukusebenzisa amagama athile, ukwedlula amanye. Okuhle umcwaningi akuthakasele ngale njulalwazi i socio-onomastics, wukuthi yelekelela 39 abafundi bamagama baqonde ukusetshenziswa kwamagama ngokubheka umthelela wesikompilo lomphakathi, inhlaliswano kanye nesimo asetshenziswe kusona. 3.2. Amapharadaymu Amapharadaymu ayisisekelo socwaningo lonke futhi ukuqokwa kwepharadaymu efanele ucwaningo olwenziwayo, kusemqoka kakhulu ngoba amapharadaymu ayizindlela ezelekelela abacwaningi ngokubona umhlaba ngeso elibukhali. Amapharadaymu elekelela abacwaningi baqonde umhlaba abafuna ukuwuqonda ngenqobo yokwenza ucwaningo, ngokusebenzisa izinsiza zokwenza ucwaningo, okungaba wucwaningo oluyikhwalithethivu noma ikhwantithethivu. 3.2.1. Ukuchazwa kwepharadaymu. Umcwaningi ubone kungumbono noma umqondo omuhle ukuthi ekuchazeni kwakhe, aqale aveze ukuthi iyini ipharadaymu, alandele ngokuwaveza ngokwehlukana kwawo, emkhakheni wezesayensi yabantu. Lapha kusuke kuvezwa imibono kanye nezindlela abacwaningi ababuka ngazo umhlaba esiphila kuwo, ngenqobo yokuqonda konke okwenzekayo. Umcwaningi uveze imibono eyahlukene, esetshenziswe ngababhali kanye nabacwaningi ukuqonda umqondo kanye nezincazelo ezichaza ipharardaymu. UKuhn (1970) uveza ukuthi amapharadaymu angena maphakathi kwezingqinamba ezaziwa njengezathiya zokuphumelela kolwazi, ngoba amapharadaymu afaka ukuqonda ngokwabiwe ngokuveza izindlela zokucwaninga ezifanele ukusetshenziswa, ukuphenya ziphinde zilungise leyo nkinga. UWilson (2001:175) wethula owakhe umqondo, ngo